Алмутада латин йезиқи асасидики уйғур елипбәсини қобул қилиш мәсилиси муһакимә қилинди

Латин йезиқиға беғишланған йиғиндин кейинки паалийәттин көрүнүш. 2018-Йил 12-май, алмута.

12-Май күни алмута шәһириниң абдулла розибақийеф намидики 153-мәктәп-гимназийәсидә уйғур тилиниң латин йезиқи асасидики елипбәсини қобул қилиш мәсилисигә беғишланған муһакимә йиғини болуп өтти.

Уни қазақистан уйғурлириниң җумһурийәтлик етно-мәдәнийәт мәркизи вә униң қармиқидики уйғур тилида билим беридиған мәктәпләр бирләшмиси уюштурди. Йиғинға алмута шәһири вә алмута вилайитигә қарашлиқ яркәнт, уйғур, әмгәкчиқазақ, талғир наһийәлиридики уйғур тилида оқутуш йүргүзүлидиған мәктәпләрниң уйғур тили вә әдәбияти пәнлири муәллимлири, зиялийлар вә җәмийәтләр вәкиллири қатнашти.

Йиғин гимназийә оқуғучилириниң қатнишиши билән тәнтәнилик ечилди. Улар мәктәп һойлисида қоллириға “достлуқ”, “астана”, “қазақистан” дегәнгә охшаш латин йезиқида йезилған плакатларни тутқан һалда нахша-уссулларни орундиди. Йиғинниң ечилиш мурасимида сөзгә чиққан 10-синип оқуғучиси муһәббәт ширзат латин йезиқиниң дөләт тилиниң абруйини техиму көтүридиғанлиқиға, униң түрк дунясиниң өз-ара мунасивитини техиму мустәһкәмләйдиғанлиқиға ишәнч билдүрди. У йәнә қобул қилиниш алдида турған йеңи уйғур елипбәсиниң яшлар, җүмлидин мәктәп оқуғучилири үчүн өгинишкә асан, җәмийәттә пайдилинишқа қолайлиқ болидиғанлиқиға, униң бүгүнки заман тәләплиригә җаваб беридиғанлиқиға болған қарашлирини баян қилди.

Йиғинниң иккинчи қисми гимназийәниң мәҗлис залида давам қилди. Йиғинға гимназийә мудири, алмута шәһәрлик алий кеңишиниң әзаси, җумһурийәтлик уйғур мәдәнийәт мәркизи қармиқидики уйғур тилида билим беридиған мәктәпләр бирләшмисиниң рәиси шавкәт өмәроф риясәтчилик қилди. Дәсләп сөз алған қазақистан җумһурийити парламенти алий кеңишиниң әзаси, җумһурийәтлик уйғур мәдәнийәт мәркизиниң рәиси шаһимәрдан нурумоф уйғур тилиниң латин елипбәсини ишләп чиқиш бойичә тәшкил қилинған мәхсус комиссийәниң бу мәсилини муһакимә қилип кәлгәнликини тәкитлиди. У мундақ деди: “қазақистан хәлқлири бирләшмисиниң рәис орунбасари дархан миңбайеф қатнашқан йиғинда бизму қазақ тили билән тәңла бир күндә латин елипбәсигә өтимиз дәп қарар қобул қилған идуқ. Шу вақитта 29 адәмдин тәркиб тапқан комиссийә қурулди. Улар өктәбир ейидин тартип ишлиди. Шу җәрянда йәттә лайиһә оттуриға қоюлди. Бу лайиһәләр "уйғур авази" гезитидә елан қилинған иди.”

Шаһимәрдан нурумоф чәт әлләрдә яшаватқан уйғурларниңму бу мәсилини җиддий муһакимә қилип, өз лайиһисини тәвсийә қилғанлиқини ейтип, йәнә мундақ деди: “уларниң нийити наһайити дурус. Уларниң ойи - дунядики һәммә уйғурларниң ортақ бир елипбәси болса дегәнликтур. Әпсус, биз, уйғурлар дуняға териқтәк чечилип кәткән хәлқ. Бу нийәт реаллиққа дурус кәлмәйду. Бири парижда турса, бири австралийәдә. Биз әнә шу 20-30 адәмни дәп улар билән хәт йезишимиз дәп бу йәрдики йерим милйон уйғурниң келәчикини ойлимисақ болмайду. Немишқа десәңлар, биринчидин, уларда ана тилида оқуйдиған мәктәпләр, тиятир, гезит-журнал йоқ. Әлвәттә, униңға улар әйиблик әмәс, тарихий вәзийәт, әһвал шундақ болди.”

Андин мунбәргә чиққан 153-мәктәп-гимназийәсиниң уйғур тили вә әдәбияти пәнлириниң муәллими рано илийева “қазақ латин йезиқи асасидики уйғур латин йезиқи” мавзусида доклат қилди. У уйғур елипбәсини қобул қилишта қазақ латин елипбәсини асасқа елип, уйғур тилиға мувапиқ болған айрим һәрпләрнила қобул қилишниң тоғра икәнликини, бу арқилиқ уйғур оқуғучилириға йениклик яритиш мумкинчилики болидиғанлиқини илгири сүрди. У сөзиниң ахирида бу мәсилә бойичә ейтилған пикир-тәклипләрни инавәткә алған һалда шаһимәрдан нурумофниң уйғур тилидики латин йезиқиниң нусхисини қобул қилип, уни рәсмийләштүрүш тәклипини бәрди.

Арқидин әмгәкчиқазақ, талғир, уйғур, панфилоф наһийәлиридики мәктәплиридин кәлгән вәкилләр сөз қилди. яркәнт гуманитарлиқ техникилиқ техникоминиң оқутқучиси, филологийә пәнлириниң намзати һакимҗан һәмрайеф, “атамура” нәшрияти уйғур тәһриратиниң башлиқи малик мәһәмдиноф, зиялийлардин емелян һошуроф, камалидин мәнсуроф вә башқилар шаһимәрдан нурумофниң нусхисини қоллайдиғанлиқини билдүрди.

Радийомиз зияритини қобул қилған “өрлеу” вилайәтлик муәллимләрниң кәспини мукәммәлләштүрүш институтиниң хадими руслан арзийеф латин йезиқиға көчүрүш мәсилисидә қазақистанда, түркийәдә, явропада, америкида яшаватқан уйғур зиялийлириниңму бу мәсилә бойичә өз тәҗрибилири билән бөлүшкәнликини оттуриға қоюп, мундақ деди: “уйғур елида 2001-йили қобул қилинған уйғур латин йезиқиму муһакимигә селинди. Нәтиҗидә җумһурийәтлик уйғур мәдәнийәт мәркизиниң рәиси шаһимәрдан нурумофниң қазақ латин йезиқи асасида ишләп чиққан нусхиси көпчилик тәрипидин қоллап-қуввәтләшкә еришти. Сәвәби қазақ латин йезиқидики һәрпләр билән уйғур латин йезиқидики һәрпләр арисида охшашлиқ көп болса қазақистандики уйғур мәктәплириниң оқуғучилири үчүн қолайлиқ болиду дегән пикирни қоллиғучилар көпчиликни тәшкил қилди. Йәни уларниң пикричә, латинчә бир һерип уйғур вә қазақ тиллирида башқа-башқа тавушларни ипадиләнсә оқуғучиларда қалаймиқанчилиқ пәйда қилиду. Амма шаһимәрдан нурумоф тәвсийә қилған нусха қазақ латин йезиқиниң толуқ көчүрмиси әмәс. Бу лайиһәдә юқирида ейтилған принсипқа кәлмәйдиған, әмма хәлқара тәҗрибигә һәм 2001-йили үрүмчидә қобул қилинған уйғур латин йезиқиға маслаштурулған мәсилиләрму бар.”

Руслан арзийефниң пикричә, бу, биринчидин, уйғур тилиниң фонетикилиқ тәбиитини һесабқа алғанлиқ болса, иккинчидин, қазақистан уйғурлири тилиниң тавуш тәркибини уйғур елидики уйғур әдәбий тилиниң тавуш тәркибигә толуқ йеқинлаштуруш мәқсәт қилинған икән.

Зияритимизни қобул қилған яркәнт гуманитарлиқ техникилиқ техникоминиң оқутқучиси һакимҗан һәмрайеф бу мәсилиниң пүтүн бир хәлқниң тәқдирини бәлгиләйдиған җиддий мәсилә икәнликини билдүрүп, мундақ деди: “һәқиқәтәнму, уйғур тилиниң латин йезиқидики елипбәсигә өтүш мәсилиси узақтин бери муһакимә қилинип келиватиду. Бу интайин мурәккәп мәсилә. Шуниң үчүн буниңға наһайити чоң җавабкарлиқ билән қараш лазим. Бүгүнки йиғинда сөзгә чиққан натиқларму буни алаһидә тәкитләп өтти. Шундақла "уйғур авази" гезитидә елан қилинған лайиһәләрниң һәммиси билән шәхсән өзүм йеқиндин тонушуп чиқтим. Шуларниң ичидин шаһимәрдан нурумоф тәвсийә қилған лайиһини көздин кәчүрүп чиқип, бу лайиһиниң толуқ һәм дурус икәнликигә көзүм йәтти. Мән буни йиғиндиму тәкитләп кәттим.”

Мәҗлис ахирида икки маддилиқ қарар қобул қилинди. Биринчидин, шәрқшунас шаһимәрдан нурумоф тәвсийә қилған уйғур тилиниң латин йезиқи асасидики елипбә үлгисини бекитиш. Иккинчидин, җумһурийәтлик уйғур мәдәнийәт мәркизи йенида уйғур тилини латин йезиқиға көчүрүш җәрянини йүргүзүш бойичә салаһийәтлик мутәхәссисләрдин вә муәллимләрдин тәркиб тапқан мәхсус комиссийә қуруш. Мәзкур комиссийәниң рәисликигә филологийә пәнлириниң доктори валерий мәхпироф, орунбасари болуп филологийә пәнлириниң намзати руслан арзийеф бәлгиләнди.

Игилишимизчә, совет һөкүмитиниң мәхсус пәрмани билән оттура асия уйғурлири 1930-йили әрәб елипбәси асасидики уйғур йезиқидин латин йезиқиға көчүшкә мәҗбур болған. 1946-Йили болса қайтидин кирил йезиқиға көчүш буйруқи чиқирилған иди. Оттура асия җумһурийәтлири мустәқиллиқ елип, 1993-йили өзбекистан латин йезиқиға көчкән болса, өткән йили күздә қазақистан президенти латин йезиқиға көчүш тоғрилиқ пәрманға қол қойди. Бу башқа милләтләр билән бир қатарда уйғурларниму латин йезиқиға көчүшкә мәҗбурлимақта.