Uyghur rayonidiki mekteplerde Uyghur tilini cheklesh qarari ijra qilinishqa bashlidi

Uyghur rayonidiki bashlan'ghuch, ottura mektepler 29‏-awghust künidin bashlap resmiy ders bashlidi.

Bu yilliq oqush mewsumi Uyghur ma'arip tarixida radikal xaraktérlik zor özgirish yüz bergen bir burulush nuqtisidur.

Bu yilliq oqush mewsumidin bashlap Uyghur rayonidiki barliq toluqsiz ottura mekteplerning 1‏-yilliqlirigha we bashlan'ghuch mekteptiki yerlik millet oqughuchilirigha omumyüzlük xitay tilida ders ötülidu. Derslik matériyali birdek xitay tilida tarqitilip, ana tilda ders anglashqa, derslik matériyallirini ana tilda oqushqa xatime bérilidu.

Uyghur mekteplirige yaki qosh til siniplirigha omumyüzlük xitay tilida ders ötüsh, derslik matériyallirini birdek xitay tilida tarqitish qarari Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazaritining bu yil 7‏-ayda chiqarghan höjjitide otturigha qoyulghan. Ma'arip nazariti buning bu yilliq yéngi oqush mewsumidin bashlap resmiy ijra qilinidighanliqini bildürgen idi.

Uyghur rayonining toluqsiz ottura ma'arip sépidiki bezi yerlik oqutquchilarning bildürüshiche, bu qarar Uyghur toluqsiz ottura mektepliride 1‏-yilliq oqughuchilirigha ijra qilinishqa bashlighan. Uyghur rayonining jenubidiki melum Uyghur toluqsiz ottura mektepning bir oqutquchisi, burunqi barliq derslik matériyallirining yighiwélin'ghanliqini, mektipige xitay oqutquchilarning seplen'genlikini bildürdi.

Oqutquchi: hazir mawu dölet tili, dep shuni yolgha qoydi, téxi toluq emes. Hazir oqutquchilar téxi emeliyliship bolalmidi. Bek téz bolup ketti bu yil. Bu yil bek téz özgirish bolup ketti.

Muxbir: bu özgirish yaxshi özgirishtek qilamdu yaki balilargha selbiy tesir qilidighandek qilamdu?

Oqutquchi: qosh til oqup chiqqanlargha yaxshi. Biraq, bizning bu töwen derijilik rayonlarda qosh til oqutush undaq bek yaxshi bolup ketmigechke, balilar uni özleshtürüp bolghuche bir az waqit kétidighandek qilidu. Hazir xenzu oqutquchilar 50% ge yetti. 50% Milliy oqutquchi, 50% xenzu oqutquchi bar. Emdi buning netijisige qarap yaxshi-yamanliqini uqimiz.

Muxbir: oqutush we oqutush matériyallirining xenzuchigha özgirishige oqutquchilarda qandaq inkas bar?

Oqutquchi: uninggha nisbeten özümning köz qarishini désem, inkas méning yaxshi. Ashu tilni ögenmey turup döletning her qaysi jaylirida ish béjirgili bolmaydighanliqini hemmisi bilidu.

Muxbir: oqutush tili we derslik matériyalining bundaq téz özgirip kétishi balilarning ilmiy tereqqiyatigha selbiy tesir körsetmemdu?

Oqutquchi: bizning nahiye baziri ichidiki merkizi bashlan'ghuchlarni asasen qosh til qilip boldi. Balilar qosh til oqudi. Lékin qosh til yeslisi bu yil omumlashti. Qosh til oqughan balilar toluqsiz otturigha chiqsa ulargha éghir kelmeydiken. Biraq, mawu yiraq yézilardiki mekteplerge qosh til mu'ellimi yétishmigechke, ular qosh til emes, ular milliy til-yéziqida oqup mangghan. Ulargha tes kélidu. Bu yil 7-yilliqning yéngi chiqqan oqughuchilirigha toluqla dölet tili ötilidiken. Matériyalmu xenzuche, sinip terbiyechilirimu xenzular. Mushu qétim kelgen xenzu yoldashlar sinip terbiyechi. Lékin 8-yilliqning balilirining yérimi qosh til. Tebi'iy pen xenzuche, ijtima'iy pen Uyghurche.

Muxbir: bu balilar toluqsizni püttürüp chiqip ketse, bu yil élin'ghan balilarning hemmisi xenzu tilida oqumdu?

Oqutquchi: he'e, mushu yil chiqqan balilarning hemmisi toluq xenzu tilida hazir. 8-, 9-yilliqning baliliri püttürüp ketse, Uyghur tili qalmaydu.

Muxbir: u chaghda Uyghur oqutquchilar qandaq qilidu?

Oqutquchi: shundaq bolup qaldi bu ishlar. Bizning bu yerde xenzuchining höddisidin chiqalmidi, teqsim qilish, dep qulayliq saqchi ponkiti we uyer-buyerlerge chiqiriwetti. Kéreksiz mu'ellim dep. Emdi mawu anche-munche höddisidin chiqiwatqanlirimizni hazirche élip qaldi. 8-, 9-yilliqning baliliri chiqip ketse, biz bu yerde turalmaymiz. Biz xenzuche ders ötelmigendin kéyin kéreksiz oqutquchilar qatarigha ötüp kétimiz. Ana tilda ders ötülgen bolsa, qawul mu'ellimler jiq idi. Emdi muhitqa maslishalmighandin kéyin kéreksiz bolup qalduq. Qélip qalghan 50% ning yene 40% i chiqip kétidu.

Muxbir: bayam kona dersliklerni yighiwaldi, dédingiz, yéngi dersliklerning mezmunida qandaq yéngi özgirish bar?

Oqutquchi: kona derslik 2003-yili bir qétim, 2009‏-yili bir qétim neshr qilin'ghan oxshaydu. Bir hepte awwal 2009‏-yildiki neshr qilin'ghan kona kitabning hemmisini yighiwetti.

Muxbir: oqughuchi balilarning yéshi derslikke maslishishi qandaq boluwatidu. Bu yerde derslikning rohini chüshinish, we angqirish mesilisi bar. Chünki, özining tilida chüshinish bilen bashqa tilda chüshinish ayrim -ayrim nerse?

Oqutquchi: bayam téxi bir bala bu mu'ellimning gépini chüshinelmidim, dep yüretti bu yerde. Atisi téléfon qiliptiken, way, bala chüshenmeptu, dep. Emdi heqiqeten balilarning ular bilen toluq pikir almashturup bolalmaydighanliqi rast.

Xitay hökümiti Uyghur rayonida Uyghur tilini bikar qilip, omumyüzlük xitay tilida ders ötüshni tedrijiy ishqa ashurdi. U xitay tilini qedem basquchluq kéngeytip, bu yil 7‏-ayda Uyghur tilining yesli, bashlan'ghuch we toluqsiz ottura mekteplerde omumyüzlük bikar qilin'ghanliqini élan qildi.

Uyghur ilining jenubidiki bir yesli mu'ellimining muxbirimizgha bildürüshiche, xitay tili hazir Uyghur rayonidiki pütün yeslilerde omumliship bolghan.

Yesli mu'ellimi: bizning yeslide texminen 600 dek bala barghu deymen. 600 Din ashidu. Bizning chong yesli emesmu, yesliymizde xenzu balilarmu bar, arilash oquydu. Uyghur balilar köprek, xenzu balilar azraq. 3-4 Sinip xenzu balilar chiqidu. 200 Dek xenzu bala barghu deymen.

Muxbir: tilnichu, tilni qandaq qilisiler? qaysi tilda ders ötisiler balilargha?

Yesli mu'ellimi: xenzuchini ötimiz, dölet tilini. Balilar asasi jehettin sözlisheleydu. Kichik sinipning baliliri yéngidin keldi, 4 yashliq balilar, ular peqet addiyla sözlerni bilidu, lékin bek néme qilip ketmeydu. Chünki, ularni emdi qobul qiliwatimiz. Bular téxi mektepke kirmidi. Mushu 9‏-ayda kiridu. Lékin bultur kirgen, hazir chonglar sinipigha chiqidighan balilar bilidu. Balilarni 4 yashtin bashlap alimiz. Bu yil alidighan balilar mesilen, 2013‏-yili 8 ayning 31‏-künidin burun tughulghan balilarni alimiz. Ular bizde 3 yil oquydu. 3 Yil oqup uningdin bashlan'ghuch mektepke chiqidu.

Muxbir: Uyghur balilarning özining ana tilichu? ular sözlishelemdu özining ana tilida?

Yesli mu'ellimi: uni ata-anisi özi ögitidu. Ular sözlisheleydu asasen, lékin biz hazir ulargha asasliq dölet tili ögitiwatimiz. Bu yeslide bekrek xenzu tilini asas qilimiz. Bizning nahiyelik yeslige hemme adem arzulap ekélip béridu balilarni, kéyin istiqbali yaxshi bolidu dep. Menmu xenzu tili ötimen.

Lékin xitay hökümitining bu siyasiti, chet'eldiki Uyghur teshkilatlirining we ziyaliylirining qattiq tenqidige uchrap keldi. Xitay hökümiti bu siyaset Uyghurlarning xitay asasi jem'iyet éqimigha masliship, ularning riqabet iqtidarini kücheytishtiki zörür tedbir, dep aqlisimu, biraq Uyghur teshkilatlar we ziyaliylar buning xitay asasiy qanuni we aptonomiyelik qanunidiki alaqidar belgilimilerge xilap ikenlikini agahlandurup, uning Uyghur tiligha buzghunchiliq qilidighanliqini, xitay da'irilirining Uyghur yashliridiki medeniyet kimlikini ajizlashturup, assimilyatsiyeni kücheytishke urunuwatqanliqini ilgiri sürgen.