Уйғур елиниң бәзи наһийәлиридә йәрлик милләт тилидики вевискилар чәкләнгән

Хитай даирилириниң бу йил 9‏-айдин башлап йолға қойған маарип саһәсидә уйғур, қазақ тиллирини чәкләп, хитайчини уйғур елиниң бирдин-бир маарип тилиға айландуруш пилани сода-тиҗарәт саһәсигичә кеңәйгән.

Даириләр уйғур илиниң бәзи наһийәлиридә йәрлик милләт тиҗарәтчилириниң дуканлириға хитайчидин башқа тилларда вивиска есишини чәклигән. Йеқинда күнәс наһийисидә дукан вә башқа тиҗарәт орунлириға есилған қазақ, уйғур тиллиридики вевискиларниң бирдәк йиғивелинғанлиқи, даириләрниң буниңға һечқандақ сәвәб көрсәтмигәнлики илгири сүрүлди.

Көзәткүчиләрниң қәйт қилишичә, бу һадисә хитай даирилириниң пиланиниң хитай тилини районниң пән-тәтқиқат, маарип, һакимийәт ишлиридики бирдин-бир тилға айландуруш билән чәклинип қалмайдиғанлиқи, бәлки уларниң хитай тилини уйғур елидики йәрлик хәлқләрниң күндилик турмушидики бирдин-бир тилға айландурушниму мәқсәт қиливатқанлиқини көрситидикән.

Күнәс наһийәсидики бир қазақ тиҗарәтчи аялниң радийомизға билдүрүшичә, йәрлик даириләр йеқинда униң дукининиң “кийим-кечәк дукини” дегән қазақ тилидики вивискисини алғузувәткән. Бу қазақ тиҗарәтчи аял, өзиниң дукини җайлашқан базарда қазақ, уйғур тиллиридики пүтүн вевискиларниң еливетилгәнликини, пәқәт хитай тилидики вевискиларниң сақлап қелинғанлиқини билдүрди. Униң қәйт қилишичә, у наһийәлик һөкүмәтниң йәрлик тиллардики вивискиларни бирдәк еливетиш һәққидики рәсмий уқтурушини көрүп бақмиған икән. Йәрлик даириләрму немә үчүн йәрлик тиллардики вивискиларни бирдәк алғузувәткәнликигә һечқандақ чүшәнчә бәрмигән икән.

Мухбир: яхшимусиз? сиз аву кийим-кечәк дукининиң хоҗайиниғу дәймән, һәә?
Қазақ тиҗарәтчи: немә дәйсиз! һәә, мән шу.

Мухбир: һазир дукиниңизни нормал ечиватамсиз?
Қазақ тиҗарәтчи: ечиватимәнғу, буни сорап қалдиңиз, немә болди?

Мухбир: йеқинда шәһәр башқуруш ишханисиниң келип сизниң дукиниңизниң қазақчә вивискисини еливәт, дәптикән.
Қазақ тиҗарәтчи: һәә, еливәттим, еливәттим.

Мухбир: у қандақ вивиска иди?
Қазақ тиҗарәтчи: у башқа гәп әмәс, шу кийим -кечәк дукини дегән хәт иди, “дәстурлар кийим-кечәк дукини” дегән хәт.

Мухбир: кийим-кечәк дукини дегән хәтмиди у қазақчә йезилғанму яки уйғурчиму?
Қазақ тиҗарәтчи: қазақчисиниму һәм хәнзучисиниму яздурғанмән. Хәнзучисини “фуҗуаңдйән” дәп яздурған идим.

Мухбир: шундақму? уни хәнзучиси билән бир йәргә яздурғанмидиңиз яки айрим яздурғанмидиңиз?
Қазақ тиҗарәтчи: хәнзучисини йоған қилип, қазақчисини кичик қилип яздурған. Уни мәхсус шу вивиска язидиғанларға язған иди.

Мухбир: ундақ болса, улар немә сәвәбтин еливәтти буни? буни өлчәмгә тошмайду, башқидин яздур дедиму яки қазақчини ассаң болмайду, дедиму?
Қазақ тиҗарәтчи: қазақчини ассаң болмайду, дегән гәпни қилмиди. Әмма буни асмайсән, деди, шуниң билән асмидуқ шу.

Мухбир: қандақ сәвәб көрсәтти? мәсилән, бу йәрдә пәқәт хәнзучила есилиду, қазақчини ассаң болмайду, демидиму?
Қазақ тиҗарәтчи: яқ, ундақ дегини йоқ. Қазақчини ассаң болмайду, пәқәт хәнзучини аси, дегән гәпни қилмиди.

Мухбир: сизгә дегәндә немә сәвәб көрсәтти? йезиқ өлчәмгә тошмайду, дедиму яки башқа бир сәвәб көрсәттиму? шуни сораватимән?
Қазақ тиҗарәтчи: өлчәмниң гепи болмиди. Базардикиләрниң һәммисиниңкини бирақла алдурди. Базардики мениңкигә охшаш вевискиси барларниң һәммисини алғузивәтти. Немә үчүн алғузүвәткәнликини мән билмидим. Бизниң базардикиләрниң һәммисиниңкини алғузивәтти. Немә сәвәблик алғузивәткәнликини биз билмәймизғу. Бизгә ундақ сәвәб көрсәткини йоқ. Буни наһийә миқясида алғузивәттти.

Күнәс наһийәсдики бу һадисә мәзкур наһийәниң өз алдиға чиқиривалған йәрлик бәлгилимиси икәнлики яки униң башқа наһийәләрдиму тәҗриҗи йолға қоюлидиған омумйүзлүк бәлгилимә икәнлики мәлум әмәс. Биз бүгүн күнәс наһийәисдики алақидар тармақларға телефон қилип, буниң сәвәбини сүрүштүрүштүргән болсақму, лекин телефонимизни алидиған адәм чиқмиди.

Күнәс наһйәсидики юқириқи вәқә даириләр үрүмчи шәһиридики ресторан, ашпузулларниң вевискисиға “һалал” яки “мусулманчә” дегән сөзни йезишни бирдәк чәклигән мәзгилдә йүз бәргән. Үрүмчи шәһиридики алақидар тармақлар йеқинда уқтуруш чүшүрүп, мусулманлар ачқан барлиқ ресторан, ашпузулларниң вевискисидики юқириқи сөзләрни бирдәк алғузувәткән иди.

Үрүмчидики бир туңган рестораниниң кәчлик нөвәтчи хадими, һазир урүмчидики пүтүн ресторан вә ашпузулларниң вевискисидики “мусулманчә” дегән бәлгигә рухсәт қилинмайдиғанлиқини дәлиллиди.

У мундақ дәйду: “биз мусулманчә ресторан ачимиз. Бизниң пүтүн тамақлиримзи мусулманчә. Һазир ресторан, ашпузулларниң мусулманчә вивиска есишиға рухсәт қилинмайду. Әлвәттә, бизниң мусулманчә ресторан. Әмма бизниң ‛мусулманчә‚ дегән хәтни есишимизға болмайду. Әгәр сиз үрүмчигә кәлсиңиз, бизниң рестурантға келип, ‛мусулманчә‚ яки әмәсликини өзиңиз көрүп бақсиңиз болиду.”

Лекин үрүмчидики мәзкур рестуранниң юқириқи кәчлик нөвәтчи хадими, ресторан, ашпузулларниң вевискисидики “мусулманчә”дегән сөзниң немә үчүн еливетилгәнлики һәққидики суаллимизға “буниң сәвәбини билмәйдикәнмән,” дәп җаваб бәрди.

У: мундақ деди: “үрүмчидә мутләқ көп қисим ресторан, ашпузулларниң у бәлгилиси еливетилди. Ислам җәмийитиниң йеңи бәлгә тарқитип бәргән-бәрмигәнликини билмидим. Мән бу йәрдә бир хизмәтчи, бу ишларни үрүмчидики қайси органниң қиливатқанлиқидин хәвирим йоқ. Ишқилип, ресторанимизниң буниңдин кейин бундақ бәлгини есишиға йол қоюлмайду. Әлвәттә биз мусулманчә рестурант, сиз ичигә кирсиңиз көрисиз. Бирақ һазир биз у бәлгини асалмаймиз. Буниңдин кейин қандақ болиду, йеңи бәлгигә илтимас қиламду яки бундақ бәлгини есишқа рухсәт қилинмамду, буниси маңа намәлум. Әгәр сиз тамақ буйрутсиңиз шуни қилип берәй. Лекин сиз сориған соалларға мән җаваб берәлмәймән. Йеңи бәлгә асамду-асмамду, бу мениң башқурушимдики иш әмәс,” деди.

Лекин юқириқи чариләр изчил хәлқара кишилик һоқуқ вә уйғур тәшкилатлириниң тәнқидигә учрап кәлди. Уйғур тәшкилатлириниң қаришичә, хитай даирилириниң “һалал” бәлгиси, йәрлик милләтләрниң тилидики вивискиларни чәклиши униң уйғур районида елип бериватқан асссимилатсийә сияситиниң бир парчисидур. Бу тәшкилатлар “хитайниң бу тәдбирләр арқилиқ йәрлик хәлқниң өз ана тили, мәдәнийити, диний етиқадиға болған муһәббитини аҗизлаштуруп, уларни хитай җәмийитигә қетивелишни мәқсәт қиливатқанлиқи”ни илгири сүрүп кәлди.

Үрүмчидики алақидар тармақлар йеқинда хитайниң “йәр шари вақти гезити” гә бәргән мәлуматида юқириқи чәклимини ақлап, буниң мусулман истемалчиларни қоғдаш, уларниң һәқиқий “һалал” тамақ йейишигә капаләтлик қилиш, “диний ашқунлуқ” ниң ипадилирини чәкләшни мәқсәт қилғанлиқини илгири сүргән. Үрүмчидики бир хитай әмәлдари “йә ршари вақти гезити”гә қилған сүзидә, “сахта ‛һалал‚ тамақ мусулманларниң саламәтликигә зиян салмаслиқи мумкин, бирақ бу уларда роһий азаб пәйда қилиду,” дегән.