Xitay Uyghurlarning yéziqini tekrar özgertish koyidimu? (2)

Yéqinda xitay bashqurushidiki taratqularda til, yéziq sahesi bilen héchqandaq alaqisi bolmighan bir Uyghur namidin “Uyghur yéziq islahatigha pikir” élan qilindi we bu maqalidiki “Kona yéziqni tashlap yéngi yéziqqa köchüsh” teshebbusi Uyghurlarda munazirige meydan hazirlidi. Bu teshebbusta ashkara halda, Uyghurlar latin élipbesi asasidiki yéziqqa köchkende qosh til ma'aripini ilgiri sürüshte, pantürkizm we diniy radikalliqqa qarshi turushta aktip rol oynaydighanliqidek siyasiy meqsetler roshen ipadilen'gen. Bu heqte meydan'gha kelgen munazire we inkaslarda bezi ziyaliylar “Latin yéziqigha köchüsh paydiliq, dewrning éhtiyaji shundaqla latin yéziqini ishlitiwatqan türki milletler we bashqilar bilenmu pikir almashturush pursiti shara'itini hazirlaydu” dégen qarashlirini otturigha qoyghan bolsa, yene bir qisim mutexessis we közetküchiler: “Bir milletning yéziqini özgertish dewrning éhtiyaji bolghan teqdirdimu, shu millet özining iradisi boyiche bolushi kérek, hazirqidek weziyette, xitay hökümitining siyasiy muddi'aliri bilen yéziq özgertish Uyghurlarni yenimu zor medeniyet krizisigha paturidu” dégen pikirlerde bolmaqta.

“Kona yéziqni tashlap yéngi yéziqqa köchüsh” toghrisida Uyghur jem'iyitide bir qanche nöwet pikir ixtilapliri tekrarlan'ghan idi, hazir qolliniliwatqan ereb élipbesi sheklidiki Uyghur yéziqi Uyghur aptonom rayonida eng hoquqluq yéziq shundaqla Uyghurlar oqu oqutush we her qaysi sahelerde keng qollinip kéliwatqan yéziq. Gerche kompyutér téxnikisigha maslishish yüzisidin 2001-2003 yilliri arisida nurghun talash-tartishlar arqiliq yéngidin birlikke kelgen Uyghur latin yéziqi tüzüp chiqilip, bu yéziq hazir Uyghur éli ichi we sirtidiki nurghun kishiler teripidin ortaq ishlitilip kélin'gen bolsimu, yéqinda yene kadir himit isimlik turpan sheherlik pochta télégraf idarisining kadirining, ölchemliship bolghan Uyghur latin yéziqigha tekrar özgertishler kirgüzüp, bu xil yéngi layihediki latin yéziqigha köchüshni teshebbus qilishi inkas peyda qildi. Nurghun inkas qilghuchilar Uyghur latin yéziq élipbesi 10 nechche yil ilgiri diyarimizdiki tilshunaslarning maqulluqi bilen éhtiyajgha uyghun halda qismen ishlitiliwatqan bir peytte, yene néme üchün bashqa bir yéziqqa éhtiyaj tughulidu, dep te'ejjüplük so'allar peyda qilghan.

Bu témigha féysbokta bir ziyaliy “U adash otturigha qoyghan Uyghur latin yéziqini men peqetla yaxshi körmidim. Uyghur yéziqini zaman tereqqiyatigha maslishalmaydu déginini téximu yaxshi körmidim. Zaman'gha maslishish-maslashmasliq yéziqning ishi emes, özimizning ishi. Eger özimizning medeniyitimizni zaman'gha maslashturidighan heq-hoquqimiz bolmisa we yaki uningdin mehrum qilinsaq, qaysi yéziqni ishlitishimizdin qet'iynezer, haman zaman'gha maslishalmaymiz. Yehudiylar yekke-yégane özgiche yéziq bilen zaman'gha qandaq maslishiwatqanliqini hemmimiz körüp turuwatimiz” dep inkas qayturghan.

Chet'ellerdiki ijtima'iy taratqularda bu heqte munazirige qatnashqan chet'eldiki Uyghur yazarliridin küresh ataxan ependi “Uyghurlar eger bügün bolmisa haman bir küni beribir latin yéziqigha köchidu...Dunyawi yüzlinishlerdin herqandaq bir millet qéchip qutulalmaydu. Uyghur xelqimu shuning ichide. Dunyagha, etrapinglargha we bügünki bichare halingizgha bir qarap pikir qilinglar. Hés-hayajan bilen emes, eqil bilen pikir yürgüzünglar... Uyghurlar yoqilip ketmisun dések, Uyghurlarning latin yéziqigha köchkini yaxshi....Bashqa chare hazirche yoq!..” dégendek oxshimaydighan pikirlirini bayan qilghan.

Ismini ashkarilashni xalimighan yene bir ziyaliy radi'omizgha bu heqte özining pikrini yollap “Uyghur ereb yéziqi élipbesi özgertip latin élipbesi qollinish Uyghurlar qorqqandek shunche wehimilikmu? uning Uyghur medeniyiti, diniy étiqadi, tereqqiyati üchün zadi qanchilik ziyan élip külidu? bu teshebbusini bir shexsning ündidarlarda otturigha qoyushi hökümetning qararini ipade qilamdu? yaq. Méningche, xitayning neziride ereb yéziqi Uyghurlarning dunyawiylishishi, axbarat we yéziq arqiliq bashqa türki milletler bilen yéqinlashmasliqi üchün bir paydiliq qoral. Bu yéziqni Uyghurlar özgertimiz désimu, xitay hergiz unimaydu. Bundaq siyasiyni chüshinish kérek. Xitay emeliyette Uyghurlarning ereb yéziqini qollinishini xalaydu, bu arqiliq xitay mundaq meqsetke yetmekchi, Uyghurlar dunyadin yiraq turushi kérek, ottura asiya türkliri bilen héchqandaq ortaqliqi bolmasliqi kérek, türkiye türkchisi bilen til perqi yiraq turushi kérek. Bundaq bolghanda Uyghur tiligha u tillardin kiridighan türkche sözlerning kirish qedimi ajizlaydu, Uyghurlarning ular bilen yazma alaqisi azlaydu, türkche midiya oqulmaydu, Uyghur tili yétim piti qiliwéridu” dep yazghan.

Oxshimaydighan pikirlerni meydan'gha keltürüwatqan bu téma heqqide biz bügünki programmimizda “Bizning tarixiy yéziqlirimiz” namliq kitabning mu'ellipi, yéziqshunas qurban weli ependi we kanadadiki Uyghur sha'iri exmetjan osman ependilerning pikrini alduq.

Qurban weli ependi : “Hazirghiche Uyghurning yéziqini özgertish köprek siyasiy éhtiyajlar bilen meydan'gha kelgen. Hazirqi latin yéziqi uchur dewrige maslishidu, téximu qulay. Emma, buni depla özgertish nurghun awarichilik peyda qilidu. Bu tebi'iy tallash bolushi, tebi'iy omumlishishi kérek, yamini buning Uyghur tilini xitaylashturush, dindin yiraqlashturush meqsitide xitay ghalchiliri teripidin otturigha qoyulushi. Yéziq özgertish hökümet meqsetliri bilen bolsa bu bir paji'e. Biz bu xil hökümet éhtiyaji bilen yéziq özgertishlerning meghlup bolghanliqini bir qanche qétim körduq, eger zaman'gha layiq ehwal astida özgertmigende bumu oxshash meghlup bolidu” dep körsetti.

Exmetjan osman ependi bolsa : “Xitayning bu yéziq özgertish teshebbusi eger dewrge maslishishni meqset qilghan bolsa, xitay eng awwal özining yéziqini özgertsun. Lékin bu yerdiki gep, bir milletning yéziqini ishghaliyetchi bir millet özgertse bolamdu? hazir buni bir milletning yéziqi uning dini we idé'ologiyesi bilen munasiwetlik dep özgertish bir bimenilik we xelq'aradimu bir jinayet. Xitayning Uyghur yéziqini özgertimen déginide siyasiy seweb bolghan iken, shunga bizmu hazir özimizning yéziqimizni özgertishke bolmaydighanliqini, buninggha yol qoymaydighanliqimizni teshebbus qilishimiz kérek. Buning keynidimu yene siyasiy seweb bolushi kérek” dep otturigha qoydi.