Qazaqistan Uyghurlirining latin yéziqigha köchüsh mesilisidiki jiddiy tartishmilar

Jumhuriyetlik Uyghur etno-medeniyet merkizining yighinidin bir körünüsh. 2018-Yil 16 dékabir almuta

19-Dékabir küni “Qazaq axbarat” agéntliqida élan qilin'ghan “Nöwette qolliniliwatqan Uyghur yéziqini latin yéziqigha köchürüsh kérek” namliq maqalida éytilishiche, qazaqistan parlaménti aliy kéngishining ezasi, qazaqistan Uyghurliri jumhuriyetlik étno-medeniyet merkizining re'isi shahimerdan nurumof yéqinda qazaqistan bash ministiri baqitjan saghintayéfqa muraji'et yollighan.

U aliy kéngesh yighinida mundaq dégen: “Qazaqistandiki Uyghurlar jem'iyiti qazaq tilini latin élipbesige köchürüsh idiyesining muhimliqini hemde zaman'gha muwapiq ikenlikini hésabqa alghan halda mezkur bashlanmini qizghin qollaydighanliqini bildüridu. Memliketning tillirini latin yéziqigha köchürüsh jeryanida qazaqistan Uyghurlirining emeliy qolliniliwatqan kril élibbesi asasidiki Uyghur yéziqinimu latin élipbesige oxshash mezgilde köchürüshni zörür dep qaraydu. Chünki bizning dinimiz bir, tilimizmu bir. Biz yene yéziqlirimizningmu ortaq bolushini, bir-birimizning til-yéziqlirini erkin-azade oquyalaydighan bir muhitning bolushini xalaymiz.”

Maqalidin melum bolushiche, ötken yili öktebir éyida qazaqistan Uyghurlirining jumhuriyetlik étno-medeniyet merkizi yénida Uyghur yéziqini latin élipbesige köchürüsh boyiche mexsus komissiye qurulghan iken. Bu komissiyening terkibige alimlar, almuta shehiri we almuta wilayitidiki Uyghur tilida bilim béridighan mekteplerning mu'ellimliri, “Uyghur awazi” gézitining xadimliri, jem'iyet erbabliri, ziyaliylar, zhurnalistlar, chet'eldiki Uyghur birleshmilirining wekilliri kirgen bolup, bu mexsus komissiye Uyghur kril yéziqini latin élipbesige köchürüsh mesilisini muhakime qilghan. Shuning netijiside buninggha tewsiye qilin'ghan besh nusxa tallinip chiqilip, ularning layihiliri sinaqlardin ötken.
Mushu yilining 12-mayda bolup ötken mezkur komissiyening yighinida qazaqistandiki Uyghur tilining qazaq latin élipbesige asaslan'ghan nusxisi békitilgen idi. Bu jehette Uyghur medeniyet merkizining rehbiri qazaqistandiki Uyghur tilini latin yéziqigha ötküzüsh ishini qazaqistanning dölet tili bilen bir waqitta emelge ashurush lazimliqini ilgiri sürgen.

Néme üchün qazaqistan Uyghurliri latin yéziqini qazaq latin élipbesi asasida qobul qilidu?

Uyghur latin yéziqining yéngi nusxisini tewsiye qilghuchilarning biri, “Örléw” almuta wilayetlik mu'ellimlerning kespini mukemmelleshtürüsh institutining xadimi ruslan arziyéfning pikriche, muhajirettiki Uyghurlarning ichide peqet qazaqistan Uyghurliriningla melum derijide shekillen'gen milliy ma'aripi, milliy edebiyati we milliy metbu'ati bar iken. U mundaq dédi: “Peqet bizdila dölet teripidin resmiy yolgha qoyulghan ana tilidiki mektepte bilim élish, bedi'iy eserlerni, gézit-zhurnallarni oqush imkaniyiti bar. Mektepte oqutulidighan barliq penler boyiche derslikler Uyghur tilida neshr qilinidu. Hetta tilshunasliqta qazaqistan Uyghur edebiy tili dégen chüshenchimu bar. Melumki, bu edebiy tilning atalghuliri, imlasi jehettin Uyghur élidiki edebiy tildin qismen perqlinidu. Bularning hemmisi qazaqistan Uyghurlirida yéziqchiliq ishlirining xéli jiddiy rewishte mewjut ikenlikini körsitidu. Öktebir inqilabidin kéyinki tariximizgha qaraydighan bolsaq, qazaq tili bilen Uyghur tili oxshash yéziqlarni oxshash waqitlarda ishletken. Bu yerde bir dölet-bir yéziq prinsipi saqlan'ghan. Bu peqet oqush-üginish üchünla emes, hem iqtisadiy jehettinmu paydiliq dep qaralghan. Mesilen, Uyghur oqughuchiliri mektepte ikki xil yéziqta bilim alghandin bir yéziqta bilim alghini sözsiz yénikrek. Latin yéziqigha köchüsh mesilisidimu burunqigha oxshash ehwal tekrarliniwatidu. Yéziqlar arisidiki perq bu tillarning fonétikiliq periqlirigila, yeni bezi tawushlarghila baghliq.”

Qazaqistan Uyghurliri ishletmekchi boluwatqan latin yéziqi bilen dunya Uyghurliri qolliniwatqan latin yéziqi arisida qanchilik perq bar?

Ruslan arziyéf ependi mundaq dédi: “Latin yéziqi asasida ishlen'gen barliq tillarning yéziqliri arisida oxshashliqlar köp. Chünki ularning asasi bir. Eger bu tillar qérindash tillar bolidighan bolsa, oxshashliqlar téximu köp bolidu. Hazir latin yéziqini ishlitiwatqan türk, özbék, ezerbeyjan, türkmenlerning yéziqliri buninggha misal bolalaydu. Uyghur élide 2001-yili qobul qilin'ghan Uyghur latin yéziqi bilen qazaqistan Uyghurliri qobul qilghan latin yéziqliri arisida oxshashliqlar sözsiz köp. Mesilen, 32 herpning 24 toluqi bilen, üchi qismen oxshaydu. Peqet besh herptila perq bar. Qazaqistan Uyghurliri qazaqistanning dölet tili bolghan qazaq tili bilen yéziq jehette birdeklikni saqlash üchün qazaq élibbesi asasidiki latin yéziqi layihesini qobul qilishi teshebbus qilindi. Emma Uyghur aptonom rayoni we qazaqistandin bashqa ellerde yashawatqan Uyghurlar Uyghur diyarida 2001-yili qobul qilin'ghan latin yéziqini qollinishigha héchqandaq gep ketmeydu, elwette.”

Tonulghan yazghuchi abduxaliq mehmudof ependining pikriche, her qandaq milletning tarixida til we yéziq hel qilghuchi rol oynaydiken. U mundaq dédi: “Wetinimizde 1950-yilarghiche kona yéziq, yeni ereb yéziqi asasidiki kona Uyghur yéziqini qollinip kelgen. ‛medeniyet inqilabi‚ dewride xitaylar yéziqni almashturdi. Shu dewrde oqughan balilar ereb yéziqini bilmeydu, latinchinimu yaxshi bilmeydu. Kéyin yene kona yéziqqa ötti. Bizde musteqilliqtin kéyin yéziqni özgertish toghriliq türkiye bilen öz-ara munasiwet ornatti. Buninggha özbékistan köchti. Qazaqistan emdi köchüwatidu. Ötken esirning 20-30-yillarda ottura asiya jumhuriyetliri birdek latin yéziqigha köchken, emma uni saqlap qalalmidi. Shu waqitta özbékistanda men bilidighan yazghuchi-sha'irlar ereb yéziqi asasidiki kona yéziqqa qaytish toghriliq muraji'et élan qilghan idi. Biraq uninggha érishelmidi.”

Abduxaliq mehmudofning déyishiche, hazir qazaqistanda latin yéziqigha ötüsh mesiliside her xil köz qarashlar mewjut iken. U yene mundaq dédi: “Qazaqistan latin yéziqigha ötüwatidu. Bu beziler üchün belkim yaxshidur. Emma bu qazaqistandiki Uyghurlar üchün köp nersini yoqitishtin dérek béridu. Shexsen men üchün bir milletning yéziqini özgertish shu milletning teqdirini özgertish bilen barawerdek tuyulidu.”

Igilishimizche, qazaqistan bilim ministirining mushu yilining 27-apréldiki qararigha béna'en latin yéziqigha köchüshni barliq bilim bérish mehkimiliride 2025-yilghiche emelge ashurush pilanlanmaqtiken. Bügünki künde qazaqistanda 60 tin oshuq sap Uyghur tilida we arilash, yeni Uyghur, qazaq we rus tilida bilim bériwatqan mekteplerde 15 mingdin oshuq Uyghur oqughuchi ana tilida bilim almaqtiken. Buningdin tashqiri qazaqistanda Uyghur tilida oqush dersliklirini hökümet xirajitige neshr qilidighan “Mektep”, “Atamura” neshriyatliri, Uyghur tiyatiri, jumhuriyetlik “Uyghur awazi” géziti hem köpligen Uyghur tilidiki musteqil gézit we zhurnallar mewjuttur.