Uyghur milliy ma'aripining böshüki - yeken darilmu'ellimi resmiy taqiwétilgen

Özining 70 yildin artuq musapiside, 30 mingdin artuq oqutquchi ustazlarni terbiyilep yétishtürüp, tengritaghning jenubida Uyghur milliy ma'arip asasining mustehkemlinishide öchmes töhpiler qoshqan yeken darilmu'ellimi (yeken pédagogika ottura téxnikomi), xitay da'iriliri teripidin bu yil pütünley taqiwétilgen. Qedimdinla Uyghur ma'aripning böshüki bolup kelgen yeken nahiyiside 1944-yili sherqiy türkistan musteqil dewride qurulghan we her jehettin mukemmel, küchlük ma'aripchilargha, qabil Uyghur oqutquchilargha ige, Uyghur ottura, bashlan'ghuch mektep oqutquchilirini uniwérsal kesiplerde terbiyilep kéliwatqan bu meripet böshükining yoq qilinishi, xitayning qosh tilliq ma'arip siyasitining tesiride Uyghur milliy ma'aripining yoqitiliwatqanliqining simwoli bolup qalghan.

Yeken diyari özining qedimiyliki, térritoriyisining kengliki, medeniyet miraslirigha bayliqi, Uyghur nopusining zichliqi, yat medeniyet tesiride bulghanmighanliqi, muhimi tarixta bir qanche qétim astane bolghinidek tarixi ré'alliqi bilen meshhur. Uyghur ma'arip tarixigha da'ir menbelerdin melumki, qedimi muqam we meripet yurti yeken (yarkent) qedimdinla Uyghur ma'aripning böshüki idi, bundin 500 yillar burunla yekenni merkez qilin'ghan se'idiye xanliqi (1514-1678-yillar) dewride, xanliq medriseler qurulghan, mektepler jem'iy 2263 ke yetken iken, “Mirza heyder” medrisisi, meshhur “Saqiye” namliq medriselerdek aliy bilim yurtlirida sultan abduréshitxan, melike amannisaxan, mirza heyder qeshqeri, qedirxan yerkendi, mewlana xulqi qatarliq nurghun talantliq meripetperwer kishiler, alimlar, oqutquchilar, muzikishunaslar, tarixshunaslar, edib-yazghuchilar, binakarliq mahirliri yétiship chiqqan.

Yeken hazirmu tewelikide yeken kespi téxnika terbiyilesh mektipi(ottura téxnikomi), yeken tébbiy mektipi, kespi téxnika terbiyilesh mektipi qatarliq ottura, aliy téxnikom bilim élish orunliri, 8 ottura mektep, 29 yéza-bazarlarda bashlan'ghuch we toluqsiz ottura mektepliri bar bolghan mukemmel ma'arip terbiye orunliri bilen qaplan'ghan. Emma, anglighuchilirimizdin kelgen inkaslargha qarighanda, bügünki yekenning hazirqi zaman ma'arip asasining mustehkemlinishide eng chong rol oynighan ilim kani hésablinidighan “Yeken darilmu'ellimin” ning izi bu yil xitay da'iriliri teripidin pütünley öchürülgen.

Hetta, bu mektepning téléfon nomurlirimu qeshqer téléfon ulash bash apparati xatirisidin öchürülgenliki xitay téléfonistning sözidin delillendi.

Biz bu heqtiki uchurgha asasen, yeken da'iriliridin ehwal igiliduq. Nöwette qeshqer darilmu'elliminning nami xitayning tor sahesidin pütünley öchürüwétilgen, qeshqer wilayetlik téléfon bash aparatidinmu ismi we nomurliri öchürülgen bolup, biz mektepke yéqin jaydiki bir dukan'gha téléfon uliduq:

- Yeken sifen hazirmu barmu?

- Yaq hazir yoq, 3 yil boldi, nahiyilik-3 ottura qilip özgertiwetti.

- Oqutquchilar nege ketti emise?

- Uni uqmaymen.

- Oqughuchilarnichu, tarqitiwettimu?

- U oqughuchilar hemmisi oqush püttürüp bolghandin kéyinla taqiwetti bolghay.

- Mekteptikiler asasen Uyghur oqutquchi, oqughuchilarmidi?

- He, shundaq, Uyghur idi. Hemme derslerni ötetti.

Yeken darilmu'ellimin taqalghanliqi delillen'gendin kéyin, biz yene yeken hökümet we ma'arip tarmaqliridin sewebliri heqqide melumat élishqa tirishtuq.Yeken ma'arip idarisi ishxanisidin bir xadim téléfonni aldi :

- Yeken sifen mektepni bilemsiz?

- He, hazir yoq, özgertiwetti u mektepni, xéli chong mektepti, 5, 6 yil bop qaldighu deymen.

- Hemmisi Uyghurlarmiti u mektepte?

- Uni bilmeydikenmen.

- Üchinchi otturigha özgertiwetti deydu, Uyghur mektepmu yaki xitayche mektepmu u?

- Qosh til toluq ottura mektepqu deymen, éniq uqmaydikenmen.


Yeken nahiyilik hökümet ishxanisighimu téléfonimiz ulandi we bu uchur qayta delillendi :

- Burun yekende sifen mektipi bar idighu?

- Hazir yekende yoq sifen mektep, nechche yil bop ketti u mektepni 3-ottura qiliwetken. Oqutquchiliri-1 ottura, 2 ‏-ottura dégendek mekteplerge bölünüp ketti.Mektepning taqilish sewebini bilemsiz?

- Emeldin qalghandin kéyin taqiwetti, uzun yilliq mektep, emma taqiwétilish sewebini bilmeymen.

- Oqughuchilarni qandaq qildi emise?

- Unimu uqmaymen.

- Burun yekenning nopusining 98% i Uyghur iken'ghu, hazir özgerdimu?némandaq jiq gep soraysiz, jiq gep qilishsaq bolmaydu, ishxanining nomuri mawu...Téléfon üzüwétildi.

Xitay élan qilghan nopus statistikisigha asaslan'ghanda,nopusi bir milyon'gha yéqin bu nahiyide, Uyghurlar nahiye omumiy nopusning %96 ni teshkil qilidu, halbuki, yéqinqi yillarda xitayning nopus yötkesh we qosh til ma'aripi qatarliq Uyghurlargha qaratqan ötkür siyasetliri, bu jayning qurulmisi, nopusi hetta medeniy-ma'aripidimu özgirishler yasimaqta iken. Buning eng yarqin ipadisining biri 2014-yilida 70 yilliqini daghdughiliq qutlighan “Yeken darilmu'ellimin” ning bügün bu qedimi makandiki yene bir tarixqa aylan'ghanliqidur.

Bizning yeken darilmu'elliminning taqilishining sewebi we tesirliri heqqide izdinishimiz dawamida érishken uchurimizgha qarighanda, gerche da'iriler 2005-yilila bu mektepni taqashni qarar qilghan bolsimu, mekteptiki oqutquchi, oqughuchilarning sanining köplüki, naraziliq we qarshiliq pikirlerning köpiyishi bilen pilanni ijra qilishtin waqtinche toxtighan. Emma,mektepning 70 yilliq xatirisidin kéyin yeni 2014-yilidin bashlap mektep nami resmiy qaldurulup, nahiyilik-3ottura mektep qilip özgertilgen. Shtatliq bolghan 200 ge yéqin Uyghur oqutquchining köp qismi xitay tilida layaqetsiz dégen bahaniler bilen xizmettin boshitilghan bolsa, xitay tili sewiyisi üstünrek yash oqutquchilar bashqa ottura-bashlan'ghuch mekteplerge tarqaqlashturulghan.

Eyni chaghda mektep, mejburiy ma'aripidiki zörür asasiy pen kesipliridin bashqa, ma'arip ilmi,, tenterbiye, muzika, güzel sen'et, siyaset, kompyutér qatarliq kesiplerde keng da'iride kespiy oqutquchilarni terbiyileydighan mukemmel we uniwérsal pédagogika kespiy téxnikom bolup, uning resmiy shtatliq 11 neper aliy derijilik oqutquchi, 52 neper léktor we 1 neper alahide oqutquchini öz ichige alghan 177 neper oqutquchi we xizmetchisi barliqi melum.

Menbelerde xatirilinishiche, yeken darilmu'ellimin, 1944-yili-8 ayda sherqiy türkistan hökümitining testiqi bilen qurulghan, Uyghur diyarida, kommunist xitay hökümiti bésiwélishtin ilgiri qurulghan 10 chong pédagogika mekteplirining biri hésablinidu shundaqla hazirqi zaman ma'aripini tengritaghning jenubigha tarqitishtiki eng deslep qurulghan darilmu'elliminning biri. Bu mektep eyni dewrde yeni 1944‏-yilidin 1949-yilghiche bolghan ariliqta Uyghur éli yéngi ma'aripi üchün 185 neper oqutquchini terbiyilep yétishtürgen iken.

Mektep nami 1954-yili “Yeken nahiyilik pédagogika téxnikomi” qilip özgertilgen. Qurulma jehettin 3 qewetlik mukemmel oqutush binasi, mexsus kutupxana binasi, yene ikki oqughuchilar yataq binalirigha ige bolup, toluqsiz ottura mektep püttürgen oqughuchilar 3 yil, toluq ottura sewiyisidiki oqughuchilar 2 yil oquydighan ottura téxnikom mektipi bolup shekillen'gen 60 yil dawamida, jem'iy 27 mingdin artuq oqutquchi uniwérsal kesiplerde terbiyilinip, yeken nahiyisila emes, uninggha tutash mekit nahiyisi, poskam, qaghiliq nahiyiliri,tashqorghan tajik aptonom nahiyisi, aqtu nahiyisi, yopurgha, maralbéshi nahiyiliri hetta xoten wilayetlirigiche bolghan, tengritaghning jenubiy qaraqurum étekliridiki yéza ma'arip sépidiki her qaysi mekteplerge seplen'gen.

Yekenning yéqinqi ma'arip ehwalidin xewerdar, ilgiri Uyghur élining jenubida ma'arip xizmetliri bilen shughullan'ghan, ismini ashkarilashni xalimighan bir Uyghur ziyaliysi, özining yeken darilmu'ellimin heqqide bilidighanlirini anglatti. Bu ziyaliyning qarishiche, “Uyghur tilida oqutush élip barghan Uyghur mekteplirining meyli kespiy sewiyisi, qurulmisi, arqa körünüshi, jem'iyettiki ornining qanchilik yuqiri bolushidin qet'iynezer, qosh til ma'aripi siyasitining Uyghur tilidiki ma'aripqa éhtiyajining qalmighanliqi achchiq ré'alliq. Uyghur ma'arip kespiy yétekchiliki üchün 70 yildin artuq töhpiler qoshup kelgen, nechche on minglap qabil oqutquchilarni terbiyiligen yeken darilmu'elliminning pütünley taqiwétilishi, bizge shundaq bir heqiqetni namayan qilmaqta. Shundaqla bu Uyghur ma'aripi, Uyghurlar yüzliniwatqan krizis we zor xewpni körsitip béridighan bir pakit.”