1960-Yillardiki yéziq özgertish herikitide Uyghur xelqi töligen éghir bedeller

1960-Yili mejburiy yosunda otturigha qoyulghan xitayche pinyin asasidiki Uyghur yéngi yéziqining herp sistémisi

1960-Yillarning bashlirida Uyghur aptonom rayonida mejburiy yosunda élip bérilghan yéziq özgertish dolquni jeryanida Uyghur xelqi tesewwur qilghusiz éghir bedel töligen.

Til qanuniyiti we millet ezalirining ixtiyariy tallishi boyiche emes, belki xitay hökümitining siyasiy choti we milliy assimilyatsiye siyasiti boyiche élip bérilghan bu heriket dawamida Uyghur til-yéziqi tarixta az körülidighan yoqitishlargha duch kelgen.

Öktebir inqilabidin kéyin rus bolshéwiklirining milliy assimilyatsiye siyasiti netijiside orta asiyadiki qérindash xelqlerning yéziqliri eslidiki ereb élipbesi asasidiki türki-chaghatay ortaq yéziqidin latin yéziqigha, 1930-yillarning axirigha barghanda rus élipbesi asasidiki slawyan yéziqigha mejburiy yosunda köchürülgen idi. 1960-Yillargha siyasiy meqsetke yandashturulghan bu xil sün'iy islahat Uyghur xelqining ijtima'iy tereqqiyat we milliy medeniyet qurulushighimu éghir qalaymiqanchiliqlarni élip keldi.

1950-Yillarning axirida chingdawda chaqirilghan xitaydiki milletler mesililiri boyiche mexsus yighinda xitay bash ministiri ju'énley az sanliq milletlerning yéziqini xitay tilining pinyin sistémisi asasida latin yéziqigha köchürüshning tunji signalini chalidu. Buning bilen buning shamili nahayiti tézla Uyghur aptonom rayonigha yétip kélidu. Bu xil mejburiy özgertishke qarshi turghan ziyaliylar we bilim igiliri 1958-yilidin bashlap “Yerlik milletchi”, “Burzhu'a ziyaliysi” dégendek qalpaqlar bilen teqib qilinidu. 1960-Yiligha kelgende Uyghur aptonom rayonining re'isi seypidin ezizi, mu'awin re'isi abdulla zakir hemde ziyaliylar ichidiki siyasiy aktiplardin elqem extem qatarliqlarning xitay merkiziy hökümitining chaqiriqigha awaz qoshushi hemde küchep teshebbus qilishi bilen xitayche pinyin asasidiki Uyghur yéngi yéziqining deslepki layihisi otturigha chiqidu.

1960-Yili shinjang xelq neshriyati Uyghur aptonom rayonluq hökümetning tapshuruqi bilen “Sotsiyalistik inqilabning til-yéziq sahesidiki ulugh ghelibisi üchün, milletlerning téximu inaq we ittipaqliqi üchün kürisheyli” namliq kitabni neshr qilidu. Bu kitabqa seypidin ezizining xitayche pinyin asasidiki yéngi yéziqqa köchüshning zörürlüki we muhimliqi heqqidiki bash maqalisi, abdulla zakirning “Yéziq özgertish heqqide doklat” namliq maqalisi hemde Uyghur aptonom rayonluq yéziq özgertish komitétining mu'awin mudiri elqem extemning “Yéngi atalghularni qéliplashturush mesilisi” namliq maqalisi hemde 1959-yili 12-ayning 17-küni “Shinjang géziti” ge bésilghan “Aptonom rayonimizdiki az sanliq milletlerning yéziqini tüptin özgertishning yaxshi bashlinishi” namliq bash maqale kirgüzülidu.

Mezkur kitabtiki maqalilerde birdek Uyghur, qazaq qatarliq milletlerning yéziqini peqetla xitayche pinyin asasidiki yéngi yéziqqa köchürüshning “Birdin-bir ilghar yol” ikenlikini hemde buning “Milletlerning axirqi hésabta qoshulup kétishi” ge tashlan'ghan yaxshi qedem ikenliki alahide tekitlen'gen. Xitay til-yéziqi we medeniyitining ilgharliqi we bashqa az sanliq milletlerge ülge bolalaydighanliqi türlük medhiye sözliri bilen kökke kötürülgen. Seypidin ezizi bu kitabtiki bash maqaliside: “Junggodiki az sanliq milletler xenzu xelqige birlishidu. Xenzu xelqining medeniyiti, til-yéziqi hemme millet üchün ortaq xususiyet bolup qalidu. Bu bolsa jem'iyet tereqqiyatining muqerrer yüzlinishidur” dep yazidu. Aptonom rayonning mu'awin re'isi, aptonom rayonluq yéziq özgertish komitétining mudiri abdulla zakir bolsa öz maqaliside “Yéngi yéziq layihisini sinaq qilish we omumlashturush mudditini 3 yildin 5 yilghiche qilip belgileshni teklip qilduq” dep yazidu. Elqem extem öz maqaliside yéziq özgertishke qarshi turghan ziyaliylargha ochuq-ashkara hujum qilip mundaq deydu: “Bezi kishiler ‛milliy assimilyatsiyige qarshi turush‚ ni bahane qilip, xenzu tilining fonétikiliq élipbesini az sanliq milletlerning yéziqlirini özgertishte asas qilishqa qarshi chiqti. Bu ‛burzhu'a milletchiliki‚ dur”.

Milliy medeniyet inkarchiliqi hemde xitay da'irilirining milliy assimilyatsiye siyasitige yantayaq bolghan bu kitabtiki maqalilerde Uyghur tilining özige xas fonétikiliq qa'idiliri bir chetke qayrilip qoyulup, peqet xitay tilighila xas bir qisim éghir tawushlar we uni ipadileydighan qoshma herplerni qobul qilish teshebbus qilin'ghan. Bu hal Uyghur til-yéziqining 1960-yillardin buyanqi 20 yilliq azabliq kechürmilirige seweb bolghan.

Bu heqte radi'o anglighuchilarni tepsiliy uchurgha ige qilish üchün 1960-yili neshr qilin'ghan yéziq özgertish heqqidiki mezkur kitab heqqide “London Uyghur ansambili” ning tor bétide maqale élan qilghan muhajirettiki Uyghur ziyaliyliridin eziz eysa ependi bilen söhbet élip barduq.

Tepsilatini awaz ulinishtin anglighaysiz.