Марко рубийо: “уйғурлар, силәр ялғуз әмәс, америка вә америкалиқлар силәр билән биллә”

Мухбиримиз нуриман
2020.07.24
markko-rubyo-morco-rubio.jpg “хитайға қарши парламентлар комитети” йәни IPAC комитетиниң әзалиридин бири болған америка кеңәш палата әзаси марко рубийо әпәнди вашингтондики парламент бинасидики кеңәш палатаси ахбарат комитетида сөз қилмақта. 2020-Йили 5-май.
AP

23-Июл вашингтондики “коммунизм қурбанлири хатирә фонди” һәр йили өткүзүп келиватқан “асарәттики дөләтләр һәптилики” йиғинини бу қетим мәхсус хитай ишғалийитидики дөләт вә районларға беғишлиди. Мәзкур фондниң йиғин һәққидики еланида ишғал қилинған дөләт вә районларниң шәрқий түркистан, тибәт, хоңкоң вә ички моңғулийә икәнлики тәкитләнди. Мәзкур йиғинниң асаслиқ мәзмунлириниң бири, һәқни сөзлигәнлики сәвәблик хитай компартийәси тәрипидин 2014-йили өмүрлүк қамақ җазасиға һөкүм қилинған илһам тохтиға “коммунизм қурбанлири кишилик һоқуқ мукапати” берилидиғанлиқи елан қилиштур.

Мәзкур йиғинға америка ташқи ишлар министирлиқиниң демократийә, кишилик һоқуқ вә әмгәк ишлири бойичә ярдәмчи министири роберт дестиро, америка кеңәш палата азаси марко рубийо, америка авам палата әзаси җим макговерн, америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң комиссари нури түркәл қатарлиқлар қатнишип сөз қилди.

Корона вируси үчүн елинған тәдбирләр сәвәблик йиғин синлиқ елип берилған болуп, кеңәш палата әзаси марко рубийо бу йиғинда видийо арқилиқ сөзләп мундақ дәп тәкитлиди: “америкалиқлар нәччә әвладтин бери әркинликни илгири сүрүш үчүн нурғун бәдәлләрни төләп кәлди, мениң бовилирим, һаммилирим коммунизмниң, мустәбит һакимийәтниң зиянкәшликидин қечип, техиму яхши бир һаят издәп кәлгәнләр. Әпсуслинарлиқи шуки, биз мустәбитлик баш көтүрүватқанлиқини көрүп туруватимиз, йеңи әмма тонуш кризисларға дуч келиватимиз. Нөвәттә америка вә бизниң демократийәмиз дуч келиватқан кризисларниң бири хитай компартийәсиниң тәһдити. Хитай компартийәси йиллардин бери тибәтләргә мәдәнийәт қирғинчилиқи елип барди, хоңкоңлуқлар қәдирләп келиватқан әркинлик вә өз-өзини идарә қилиш һоқуқини қолидин алди. Кишилик һоқуқ адвокатлирини вә компартийигә қарши чиққан кишиләрни қамиди”.

Кеңәш палата әзаси марко рубийо йәнә “коммунизм қурбанлири кишилик һоқуқ мукапати” ға еришкән илһам тохтини тәбрикләп мунуларни билдүрди: “хитай компартийәси системилиқ һалда уйғур вә башқа милләтләрниң мәдәний кимликини йоқитиватиду. Мән өзи вә аилисиниң хәтәргә учришиға қаримай һәқиқәтни ашкарилиған америкада турушлуқ уйғурларға рәһмәт ейтимән. Кишилик һоқуқ паалийәтчиси профессор илһам тохтини тәбрикләймән. У өзиниң қилған хизмити түпәйлидин адаләтсиз һалда түрмигә қамалди. Бүгүн бу мукапатни униң батур қизи җәвһәр илһам тапшурувалиду, мән җәвһәр илһам билән көрүшкән. Мениң уйғурларға вә башқа бастурушқа учраватқанларға дәйдиғиним, силәр ялғуз әмәс. Силәрниң көрүшүңлар барлиқ әркинликкә интилгүчиләрниң көрүши. Америка вә америкалиқлар силәр билән биргә”.

Авам палата әзаси җим макговерн америка президентиниң йеқинда “уйғур кишилик һоқуқ қануни” ға рәсмий қол қойғанлиқи вә америка һөкүмитиниң “магнитиский қануни” ға асасән уйғурларға қилинған зулумға четишлиқ хитай әмәлдарлириға җаза йүргүзгәнлики вә йеқинда мәҗбури әмгәкни чәкләш қанун лайиһәсини өткүзүшкә тиришиватқанлиқи қатарлиқ бир йүрүш хитайға қарши қолланған тәдбирләрни әскәртип өткәндин кейин американиң хитайға қарита техиму көп сиясәтләрни йүргүзидиғанлиқини билдүрди. У йәнә илһам тохтиниң “коммунизм қурбанлири кишилик һоқуқ мукапати” ға еришкәнликини тәбрикләп, хитай компартийәсниң зиянкәшликигә учриған башқа уйғур зиялийлириниңму барлиқини тәкитлиди.

У мундақ дәп көрсәтти; “дунядики әң еғир кишилик һоқуқ дәпсәндичилики йүз бериватқан хитай һәққидики бу муназиригә қатнашқинимдин хушалмән. Уйғур вә башқа етник милләтләр хитай компартийәсиниң зиянкәшликигә учраватиду. Илһам тохтиниң бу мукапатқа еришкәнлики толиму хушаллинарлиқ иш. У хитай компартийәси тәрипидин тинч, илмий бир шәкилдә мәсилини һәл қилишниң йолини издигән болсиму, бирақ өмүрлүк қамаққа һөкүм қелинған. Хитай компартийәси илһам тохтиға охшаш нурғунлиған тинч усул билән кишилик һоқуқни қоғдиған уйғур зиялийлирини мушу шәкилдә җимиқтурған”.

У илһам тохтиниң қизи җәвһәр илһамни илһамландуруп мундақ деди: “мениң билишимчә илһам тохтиниң қизи җәвһәр дадисиниң орниға мукапатни қобул қилиш үчүн аримизда. Җәвһәр, сизниң дадиңиз вә миллитиңиз үчүн қилған күчлүк тәшәббусиңиз үчүн рәһмәт. Шуниңдин әмин болуңки, биз сиз билән биллә, дадиңизниң әркинликкә чиқиши үчүн биз қолимиздин күлидиғанниң һәммини қилимиз”.

Америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң комиссари нури түркәл илһам тохтиниң уйғурлар билән хитайлар арисидики мәсилини илмий тәтқиқатчиниң көзидин қарап, тоғра һәл қилиш йоллирини оттуриға қойған болсиму, хитай компартийәсиниң сияситиниң қурбани болуп өмүрлүк қамаққа һөкүм қилғанлиқини тәкитлиди. У мундақ деди: “уйғуларниң әң әндишә қилидиғини дуняниң сүкүттә қол қоштуруп қарап туруши. Биз хәлқара диний әркинлик комитети болуш сүпитимиз билән американиң дуня лидери болуш салаһийити билән, уни хитайниң уйғур вә башқа диний топлуқларға зиянкәшлик қилишиға қарши чиқишқа чақиримиз. Биз иттипақдашлиримиздин, болупму йеңидин қетилған диний тәшкилатларниң америкаға охшаш хитай компартийә әзалириға қарита җазалаш тәдбирлирини йүргүзүшини тәләп қилимиз”.

Америка дөләт әмәлдарлириниң тәбриклиридин кейин, йеқинда туғут йешидики уйғур қиз-аяллирини мәҗбури туғмас қилип, уйғурларниң нопусиниң ешиш нисбитиниң қаттиқ контрол қилинғанлиқи һәққидики партлаш характерлик доклати арқилиқ, “уйғурларға ‛ирқи қирғинчилиқ‚ елип бериливатқан” лиқини испатлиған даңлиқ хитай тәтқиқатчиси адриян зениз коммунизм қурбанлири хатирә фондиға вакалитән илһам тохтиға берилгән “коммунизм қурбанлири кишилик һоқуқ мукапати” ни тор йүзидә илһам тохтиниң қизи җәвһәр илһамға тәқдим қилидиғанлиқини җакарлиди.

У мундақ деди: “‛асарәттики дөләтләр һәптилики‚ дә‚коммунизм қурбанлири кишилик һоқуқ мукапати‛ни илһам тохтиға тәқдим қилиш шәрипигә наил болдум. Илһам тохти хитайлар билән өзиниң миллити арисида көврүклүк рол ойниған. У 2009-йилидин кейинки хитай-уйғур арисидики ишәнмәслик, нәпрәтниң улғийиш мәсилисигә диққәт қилған вә өз-ара чүшинишни илгири сүрүшкә тиришқан. Лекин, хитай һакимийитиниң пәйдинпәй уйғурлар олтурақлашқан районларни ‛сақчи дөлити‚гә айландуруши вә күнсери уйғурларға болған ирқий кәмситишниң күчийиватқанлиқини һес қилған. Илһам тохтини сиясәтчиләр ‛уйғурларниң нилсон мандиласи‚ дәп қарайду. Бейҗиңниң мустәбитлики күнсери ешиватиду. 2017-Йили кәң көләмлик йиғивелиш лагерлирини қуруп, дини вә етник җәһәттин тазилашқа киришти. Бу, иккинчи дуня уруши мәзгилидики йәһудий қирғинчилиқидин кейинки әң чоң тутқун қилиш болуп һесаблиниду. Мән һазир бу ‛коммунизм қурбанлири кишилик һоқуқ мукапати‚ни илһам тохтиниң қизи җәвһәр илһамға тәқдим қилимән. Биз сизниң дадиңизниң әһвалини күнтәртиптә тутуп туримиз. Сизниң миллитиңизниң мәсилисини дуняға аңлитиш үчүн күчлүк турушиңизни үмид қилимиз”.

Җәвһәр илһам дадиси илһам тохтиға вакалитән мукапатни қобул қилғандин кейин, дадисиниң хитай компартийәсиниң тәһдит икәнликини билип турсиму йәнила очуқ-ашкара пикрини оттуриға қоюш арқилиқ мәсилини һәл қилғили болидиғанлиқиға ишәнгән бири икәнликини ейтти. У йәнә мунуларни билдүрди: “бу мукапат пәқәт дадамниңла әмәс бәлки компартийәниң зиянкәшликигә учраватқан милйонлиған уйғурларниң мәсилисигә дуняниң диққитини тартишқа сәвәб болиду”.

Җәвһәр дадиси билән биллә өткүзгән күнлирини вә уни ахирқи қетим көргән вақитлирини әсләп өтти. Өзиниң америкада яшаватқан болсиму йәнә хитай компартийәсиниң тәһдитлиригә учрап туридиғанлиқини, лекин қорқмайдиғанлиқини ейтип мундақ деди: “дадамму қорқмайтти. Лекин у, мәсилини байқиғанда немә болушидин қәтийнәзәр қорқушни йеңип мәсилини һәл қилишқа тиришатти. Шуңа силәрдин өтүнидиғиним, мушуни аңлаватқан болсаңлар, хитай компартийәсиниң уйғурларға йүргүзүватқан муамилисидә мәсилә бар, дәп қариған болсаңлар, мәсилини һәл қилишқа өтүңлар. Маңа охшайдиған милйонлиған қиз-оғуллар үчүн бир дадиниң қизи болуш сүпитим билән, һәр бириңларниң өз орнуңлардин пайдилинип, бир кишилик ролуңларни җари қилдурушуңларни үмид қилимән”.

Ахирида “уйғур һәрикити тәшкилати” ниң қурғучиси рошән аббас ханим хитай компартийәсиниң қурбанлириниң бири болуш сүпити билән мундақ деди: “хитай күнимиздә дуняға бир тәһдит болуватиду, ениқки тинчлиқни әмәс бәлки вәһшийлик билән дуняни контрол қилишқа урунмақта”.

У, милйонлиған уйғурларниң илһам тохтиға охшаш хитай компартийәсиниң мустәбит һакимийитиниң қурбани болуватқанлиқини, дуняниң әмди җиддий һәрикәткә өтмисә бу зулумниң тарихта унтулғусиз бир дағ болуп қалидиғанлиқини тәкитләп мундақ деди: “дуня шуни есидә тутуши керәкки, тарих неминиң тоғра икәнликини билип туруп һәрикәткә өтмәй қарап турғанларни хатириләп маңиду. Виҗданиңларни қанға боялған пул билән булғимаңлар. Илһам тохтини есимиздә тутайли, илһам тохтиға берилгән бу мукапат илһам тохтиға охшашларниң тиришчанлиқиниң бикарға кәтмәйдиғанлиқиниң мисали. Биз ахирқи авазниң пәқәт вә пәқәт бир ‛пушайман авази‚ болуп қилишидин бурун җиддий һәрикәткә өтүшимиз керәк”.

Мәзкур йиғинда йәнә илһам тохтиниң вә йәнә униңға охшаш милйонлиған хитай компартийәсиниң қурбани болуватқан уйғурларниң мәсилисиниң хәлқараниң күнтәртипигә кәлгәнлики билдүрүлди.

Йиғин ахирида йәнә тибәт, хоңкоң вә ички моңғул қатарлиқ хитай компартийәсиниң зиянкәшликигә учриған җайлар тәшкилатлириниң вәкиллириму хитай компартийәсиниң җинайәтлиригә гуваһлиқ бәрди.

Мәлум болушичә, америка һөкүмити бу йил 7-айниң 19-күнидин 25-күнигичә болған бир һәптини “асарәттики дөләтләр һәптилики” дәп елан қилғаниди. Ақсарайниң 2020-йиллиқ “асарәттики дөләтләр һәптилики” һәққидики еланида мундақ дейилгән: “президент двайт д. Езинхавер 1959-йили 7-айниң 17-күни тунҗи қетим‛асарәттики дөләтләр һәптилики‚ни елан қилип, дөлитимизниң дуняниң һәрқайси җайлиридики һакимийәт йүргүзүватқан һөкүмәтләр тәрипидин асасий кишилик һоқуқи рәт қилинған кишиләрни қәтий қоллайдиғанлиқини билдүргән.

Нурғун дөләтләрдә тинчлиқ билән өз көз қаришини сөзләйдиған, әркин һалда диниға етиқад қилидиған яки һөкүмәтниң дәпсәндә қилишқа учриғанда қаршилиқ қилған кишиләрниң асаслиқ кишилик һоқуқиму дәхли-тәрузға учримақта.

Мән, америка қошма штатлириниң президенти доналд җ. Трамп, асасий қанун вә американиң қанунлириниң маңа бәргән һоқуқиға тайинип туруп, 2020-йили 7-айниң 19-күнидин 7-айниң 25-күнигичә ‛асарәттики дөләтләр һәптилики‚ болидиғанлиқини җакарлаймән. Мән, биз барлиқ америкалиқларниң дуняниң һәрқайси җайлиридики әркинлик, адаләт вә қанун билән идарә қилиш үчүн тиришиватқанларни қоллайдиғанлиқимизни билдүримән”.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.