Marko rubiyo: “Uyghurlar, siler yalghuz emes, amérika we amérikaliqlar siler bilen bille”

Muxbirimiz nur'iman
2020.07.24
markko-rubyo-morco-rubio.jpg “Xitaygha qarshi parlaméntlar komitéti” yeni IPAC komitétining ezaliridin biri bolghan amérika kéngesh palata ezasi marko rubiyo ependi washin'gtondiki parlamént binasidiki kéngesh palatasi axbarat komitétida söz qilmaqta. 2020-Yili 5-may.
AP

23-Iyul washin'gtondiki “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” her yili ötküzüp kéliwatqan “Asarettiki döletler heptiliki” yighinini bu qétim mexsus xitay ishghaliyitidiki dölet we rayonlargha béghishlidi. Mezkur fondning yighin heqqidiki élanida ishghal qilin'ghan dölet we rayonlarning sherqiy türkistan, tibet, xongkong we ichki mongghuliye ikenliki tekitlendi. Mezkur yighinning asasliq mezmunlirining biri, heqni sözligenliki seweblik xitay kompartiyesi teripidin 2014-yili ömürlük qamaq jazasigha höküm qilin'ghan ilham toxtigha “Kommunizm qurbanliri kishilik hoquq mukapati” bérilidighanliqi élan qilishtur.

Mezkur yighin'gha amérika tashqi ishlar ministirliqining démokratiye, kishilik hoquq we emgek ishliri boyiche yardemchi ministiri robért déstiro, amérika kéngesh palata azasi marko rubiyo, amérika awam palata ezasi jim makgowérn, amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining komissari nuri türkel qatarliqlar qatniship söz qildi.

Korona wirusi üchün élin'ghan tedbirler seweblik yighin sinliq élip bérilghan bolup, kéngesh palata ezasi marko rubiyo bu yighinda widiyo arqiliq sözlep mundaq dep tekitlidi: “Amérikaliqlar nechche ewladtin béri erkinlikni ilgiri sürüsh üchün nurghun bedellerni tölep keldi, méning bowilirim, hammilirim kommunizmning, mustebit hakimiyetning ziyankeshlikidin qéchip, téximu yaxshi bir hayat izdep kelgenler. Epsuslinarliqi shuki, biz mustebitlik bash kötürüwatqanliqini körüp turuwatimiz, yéngi emma tonush krizislargha duch kéliwatimiz. Nöwette amérika we bizning démokratiyemiz duch kéliwatqan krizislarning biri xitay kompartiyesining tehditi. Xitay kompartiyesi yillardin béri tibetlerge medeniyet qirghinchiliqi élip bardi, xongkongluqlar qedirlep kéliwatqan erkinlik we öz-özini idare qilish hoquqini qolidin aldi. Kishilik hoquq adwokatlirini we kompartiyige qarshi chiqqan kishilerni qamidi”.

Kéngesh palata ezasi marko rubiyo yene “Kommunizm qurbanliri kishilik hoquq mukapati” gha érishken ilham toxtini tebriklep munularni bildürdi: “Xitay kompartiyesi sistémiliq halda Uyghur we bashqa milletlerning medeniy kimlikini yoqitiwatidu. Men özi we a'ilisining xeterge uchrishigha qarimay heqiqetni ashkarilighan amérikada turushluq Uyghurlargha rehmet éytimen. Kishilik hoquq pa'aliyetchisi proféssor ilham toxtini tebrikleymen. U özining qilghan xizmiti tüpeylidin adaletsiz halda türmige qamaldi. Bügün bu mukapatni uning batur qizi jewher ilham tapshuruwalidu, men jewher ilham bilen körüshken. Méning Uyghurlargha we bashqa basturushqa uchrawatqanlargha deydighinim, siler yalghuz emes. Silerning körüshünglar barliq erkinlikke intilgüchilerning körüshi. Amérika we amérikaliqlar siler bilen birge”.

Awam palata ezasi jim makgowérn amérika prézidéntining yéqinda “Uyghur kishilik hoquq qanuni” gha resmiy qol qoyghanliqi we amérika hökümitining “Magnitiskiy qanuni” gha asasen Uyghurlargha qilin'ghan zulumgha chétishliq xitay emeldarlirigha jaza yürgüzgenliki we yéqinda mejburi emgekni cheklesh qanun layihesini ötküzüshke tirishiwatqanliqi qatarliq bir yürüsh xitaygha qarshi qollan'ghan tedbirlerni eskertip ötkendin kéyin amérikaning xitaygha qarita téximu köp siyasetlerni yürgüzidighanliqini bildürdi. U yene ilham toxtining “Kommunizm qurbanliri kishilik hoquq mukapati” gha érishkenlikini tebriklep, xitay kompartiyesning ziyankeshlikige uchrighan bashqa Uyghur ziyaliyliriningmu barliqini tekitlidi.

U mundaq dep körsetti؛ “Dunyadiki eng éghir kishilik hoquq depsendichiliki yüz bériwatqan xitay heqqidiki bu munazirige qatnashqinimdin xushalmen. Uyghur we bashqa étnik milletler xitay kompartiyesining ziyankeshlikige uchrawatidu. Ilham toxtining bu mukapatqa érishkenliki tolimu xushallinarliq ish. U xitay kompartiyesi teripidin tinch, ilmiy bir shekilde mesilini hel qilishning yolini izdigen bolsimu, biraq ömürlük qamaqqa höküm qélin'ghan. Xitay kompartiyesi ilham toxtigha oxshash nurghunlighan tinch usul bilen kishilik hoquqni qoghdighan Uyghur ziyaliylirini mushu shekilde jimiqturghan”.

U ilham toxtining qizi jewher ilhamni ilhamlandurup mundaq dédi: “Méning bilishimche ilham toxtining qizi jewher dadisining ornigha mukapatni qobul qilish üchün arimizda. Jewher, sizning dadingiz we millitingiz üchün qilghan küchlük teshebbusingiz üchün rehmet. Shuningdin emin bolungki, biz siz bilen bille, dadingizning erkinlikke chiqishi üchün biz qolimizdin külidighanning hemmini qilimiz”.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining komissari nuri türkel ilham toxtining Uyghurlar bilen xitaylar arisidiki mesilini ilmiy tetqiqatchining közidin qarap, toghra hel qilish yollirini otturigha qoyghan bolsimu, xitay kompartiyesining siyasitining qurbani bolup ömürlük qamaqqa höküm qilghanliqini tekitlidi. U mundaq dédi: “Uyghularning eng endishe qilidighini dunyaning sükütte qol qoshturup qarap turushi. Biz xelq'ara diniy erkinlik komitéti bolush süpitimiz bilen amérikaning dunya lidéri bolush salahiyiti bilen, uni xitayning Uyghur we bashqa diniy topluqlargha ziyankeshlik qilishigha qarshi chiqishqa chaqirimiz. Biz ittipaqdashlirimizdin, bolupmu yéngidin qétilghan diniy teshkilatlarning amérikagha oxshash xitay kompartiye ezalirigha qarita jazalash tedbirlirini yürgüzüshini telep qilimiz”.

Amérika dölet emeldarlirining tebrikliridin kéyin, yéqinda tughut yéshidiki Uyghur qiz-ayallirini mejburi tughmas qilip, Uyghurlarning nopusining éshish nisbitining qattiq kontrol qilin'ghanliqi heqqidiki partlash xaraktérlik doklati arqiliq, “Uyghurlargha ‛irqi qirghinchiliq‚ élip bériliwatqan” liqini ispatlighan dangliq xitay tetqiqatchisi adriyan zéniz kommunizm qurbanliri xatire fondigha wakaliten ilham toxtigha bérilgen “Kommunizm qurbanliri kishilik hoquq mukapati” ni tor yüzide ilham toxtining qizi jewher ilhamgha teqdim qilidighanliqini jakarlidi.

U mundaq dédi: “‛asarettiki döletler heptiliki‚ de‚kommunizm qurbanliri kishilik hoquq mukapati‛ni ilham toxtigha teqdim qilish sheripige na'il boldum. Ilham toxti xitaylar bilen özining milliti arisida köwrüklük rol oynighan. U 2009-yilidin kéyinki xitay-Uyghur arisidiki ishenmeslik, nepretning ulghiyish mesilisige diqqet qilghan we öz-ara chüshinishni ilgiri sürüshke tirishqan. Lékin, xitay hakimiyitining peydinpey Uyghurlar olturaqlashqan rayonlarni ‛saqchi döliti‚ge aylandurushi we künséri Uyghurlargha bolghan irqiy kemsitishning küchiyiwatqanliqini hés qilghan. Ilham toxtini siyasetchiler ‛Uyghurlarning nilson mandilasi‚ dep qaraydu. Béyjingning mustebitliki künséri éshiwatidu. 2017-Yili keng kölemlik yighiwélish lagérlirini qurup, dini we étnik jehettin tazilashqa kirishti. Bu, ikkinchi dunya urushi mezgilidiki yehudiy qirghinchiliqidin kéyinki eng chong tutqun qilish bolup hésablinidu. Men hazir bu ‛kommunizm qurbanliri kishilik hoquq mukapati‚ni ilham toxtining qizi jewher ilhamgha teqdim qilimen. Biz sizning dadingizning ehwalini küntertipte tutup turimiz. Sizning millitingizning mesilisini dunyagha anglitish üchün küchlük turushingizni ümid qilimiz”.

Jewher ilham dadisi ilham toxtigha wakaliten mukapatni qobul qilghandin kéyin, dadisining xitay kompartiyesining tehdit ikenlikini bilip tursimu yenila ochuq-ashkara pikrini otturigha qoyush arqiliq mesilini hel qilghili bolidighanliqigha ishen'gen biri ikenlikini éytti. U yene munularni bildürdi: “Bu mukapat peqet dadamningla emes belki kompartiyening ziyankeshlikige uchrawatqan milyonlighan Uyghurlarning mesilisige dunyaning diqqitini tartishqa seweb bolidu”.

Jewher dadisi bilen bille ötküzgen künlirini we uni axirqi qétim körgen waqitlirini eslep ötti. Özining amérikada yashawatqan bolsimu yene xitay kompartiyesining tehditlirige uchrap turidighanliqini, lékin qorqmaydighanliqini éytip mundaq dédi: “Dadammu qorqmaytti. Lékin u, mesilini bayqighanda néme bolushidin qet'iynezer qorqushni yéngip mesilini hel qilishqa tirishatti. Shunga silerdin ötünidighinim, mushuni anglawatqan bolsanglar, xitay kompartiyesining Uyghurlargha yürgüzüwatqan mu'amiliside mesile bar, dep qarighan bolsanglar, mesilini hel qilishqa ötünglar. Manga oxshaydighan milyonlighan qiz-oghullar üchün bir dadining qizi bolush süpitim bilen, her biringlarning öz ornunglardin paydilinip, bir kishilik rolunglarni jari qildurushunglarni ümid qilimen”.

Axirida “Uyghur herikiti teshkilati” ning qurghuchisi roshen abbas xanim xitay kompartiyesining qurbanlirining biri bolush süpiti bilen mundaq dédi: “Xitay künimizde dunyagha bir tehdit boluwatidu, éniqki tinchliqni emes belki wehshiylik bilen dunyani kontrol qilishqa urunmaqta”.

U, milyonlighan Uyghurlarning ilham toxtigha oxshash xitay kompartiyesining mustebit hakimiyitining qurbani boluwatqanliqini, dunyaning emdi jiddiy heriketke ötmise bu zulumning tarixta untulghusiz bir dagh bolup qalidighanliqini tekitlep mundaq dédi: “Dunya shuni éside tutushi kérekki, tarix némining toghra ikenlikini bilip turup heriketke ötmey qarap turghanlarni xatirilep mangidu. Wijdaninglarni qan'gha boyalghan pul bilen bulghimanglar. Ilham toxtini ésimizde tutayli, ilham toxtigha bérilgen bu mukapat ilham toxtigha oxshashlarning tirishchanliqining bikargha ketmeydighanliqining misali. Biz axirqi awazning peqet we peqet bir ‛pushayman awazi‚ bolup qilishidin burun jiddiy heriketke ötüshimiz kérek”.

Mezkur yighinda yene ilham toxtining we yene uninggha oxshash milyonlighan xitay kompartiyesining qurbani boluwatqan Uyghurlarning mesilisining xelq'araning küntertipige kelgenliki bildürüldi.

Yighin axirida yene tibet, xongkong we ichki mongghul qatarliq xitay kompartiyesining ziyankeshlikige uchrighan jaylar teshkilatlirining wekillirimu xitay kompartiyesining jinayetlirige guwahliq berdi.

Melum bolushiche, amérika hökümiti bu yil 7-ayning 19-künidin 25-künigiche bolghan bir heptini “Asarettiki döletler heptiliki” dep élan qilghanidi. Aqsarayning 2020-yilliq “Asarettiki döletler heptiliki” heqqidiki élanida mundaq déyilgen: “Prézidént dwayt d. Ézinxawér 1959-yili 7-ayning 17-küni tunji qétim‛asarettiki döletler heptiliki‚ni élan qilip, dölitimizning dunyaning herqaysi jayliridiki hakimiyet yürgüzüwatqan hökümetler teripidin asasiy kishilik hoquqi ret qilin'ghan kishilerni qet'iy qollaydighanliqini bildürgen.

Nurghun döletlerde tinchliq bilen öz köz qarishini sözleydighan, erkin halda dinigha étiqad qilidighan yaki hökümetning depsende qilishqa uchrighanda qarshiliq qilghan kishilerning asasliq kishilik hoquqimu dexli-teruzgha uchrimaqta.

Men, amérika qoshma shtatlirining prézidénti donald j. Tramp, asasiy qanun we amérikaning qanunlirining manga bergen hoquqigha tayinip turup, 2020-yili 7-ayning 19-künidin 7-ayning 25-künigiche ‛asarettiki döletler heptiliki‚ bolidighanliqini jakarlaymen. Men, biz barliq amérikaliqlarning dunyaning herqaysi jayliridiki erkinlik, adalet we qanun bilen idare qilish üchün tirishiwatqanlarni qollaydighanliqimizni bildürimen”.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.