Marmara uniwérsitétida “Sherqiy türkistan: kimlik we küresh” dégen témida ilmiy muhakime yighini ötküzüldi

Marmara uniwérsitétida ötküzülgen “Sherqiy türkistan: kimlik we küresh” dégen témidiki ilmiy muhakime yighini körünüshi. 2024-Yili 11-dékabir, istanbul

Yéqindin buyan türkiyening her qaysi jayliridiki uniwérsitétlarda Uyghurlar mesilisige a'it yighin, körgezme pa'aliyetliri uyushturulup kelmekte.

11-Dékabir charshenbe küni istanbuldiki marmara uniwérsitétida 10 din artuq yash pida'iylar kulubining uyushturushi bilen “Sherqiy türkistan: kimlik we küresh” dégen témida ilmiy muhakime yighini ötküzüldi. Yighin'gha marmara uniwérsitétining oqutquchi we oqughuchiliri bolup köp sanda kishi qatnashti.

Yighinda xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq siyasitining tüp meqsitining Uyghurlarning milliy kimlikini yoqitish ikenliki, biraq xitay 1949-yili sherqiy türkistan ishghal qilghandin buyan hazirghiche Uyghurlar üstidin her türlük zulum we bésim siyasiti yürgüzgen bolsimu, Uyghurlarning milliy medeniyet alahidiliki we diniy étiqadini yoqitalmighanliqi, ularni türkiy xelq kimliki we musulmanliq eqidisidin waz kechtürelmigenliki tekitlendi.

RFA/Arslan

Maramara uniwérsitétining oqutquchisi, dotsént doktor atawullah shahyar yighinda échilish sözi qilip, Uyghurlarning nöwette duch kéliwatqan irqiy qirghinchiliq kirizisini eskertti, Uyghurlarning chet'ellerdiki tughqanliri bilen uchur-alaqe qilalmaydighanliqini, bir kim ölüp ketse uning chet'eldiki tughqinining bir qanche ay yaki bir qanche yildin kéyin xewer tapidighanliqini éytti.

U mundaq dédi: “Pen-téxnika we uchur-alaqe tereqqiy qilghan bügünki künde, biz chet'ellerde yashawatqan sherqiy türkistanliqlar weten ichidiki uruq-tughqanlirimiz bilen alaqilishish uyaqta tursun, héch qandaq melumatqa érishelmeymiz, xitay dunyadiki eng éghir zulumni sadir qiliwatidu hemde uni dunya jama'itidin yoshurushta muweppeqiyet qaziniwatidu. Bügünki künde ghezze we süriyede yüz bériwatqan hadisilerni dunya körüp bilip turuwatidu, emma sherqiy türkistanda yüz bériwatqan hadisilerni héch kim körelmeydu, bilelmeydu, xitayning zulumigha alaqidar bizning qolimizda yéterlik ispat bolmighanliqi sewebidin bashqilarni ishendürüshke imkansiz qéliwatimiz”.

Doktor atawullah shahyar ependi, aqsu shayardiki akisi bilen eng axirqi qétim 2016-yili téléfonda körüshkenlikini, akisining uninggha “Eger méning hayat yashishimni xalisang buningdin kéyin manga téléfon qilma” dep agahlandurghanliqini, akisi we uruq-tughqanliri bilen 2016-yilidin buyan alaqe qilalmighanliqini, besh yil ilgiri wapat bolghan akisining ölüm xewirini bir qanche ay ilgiri alghanliqini bildürdi we “Bu xil paji'eler peqet méning béshimgha kelgen musibet bolmastin, belki chet'ellerde yashawatqan pütün sherqiy türkistanliqlar oxshash échinishliq ehwalgha duch kéliwatidu”,-dédi.

Doktor atawullah shahyar ependi mundaq dédi: “Sherqiy türkistan'gha sirttin qaraydighan bolsa héch ish bolmighandek körünidu, emeliyette u yerde irqiy qirghinchiliq yürgüzülüwatidu, emma xitay, islam dunyasini hem pütün dunya insanlirini aldap, u yerde héch qandaq mesile yoq dégen sepsetige ishendürüshte muweppeqiyet qazandi, derd-elem we qayghulirimiz ichimizge toldi, emma sirtqa chiqiralmaymiz, qolimizda ispat bolmighachqa insanlarni ishendürelmeymiz, sherqiy türkistanliqlar mushundaq bir weziyetke duch kéliwatidu”.

RFA/Arslan

Bu muhakime yighinigha medeniyet uniwérsitétining oqutquchisi we sherqiy türkistan ölimalar birlikining re'isi dotsént doktor alimjan bughda riyasetchilik qilghan bolup, yighinda istanbul tijaret uniwérsitétining sabiq mudiri, piroféssor doktor abdulhemit awshar “Xitayning assimilyatsiye we köchmenler siyasiti” dégen témida sözlidi. U mundaq dédi: “Bügünki künde xitayning sherqiy türkistanda yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq siyasitining tüp meqsiti Uyghurlarning milliy kimlikini yoqitishtur. Emma xitay sherqiy türkistanni ishghal qilghan 1949-yilidin buyan her türlük zulum we bésim siyasiti yürgüzgen bolsimu, Uyghurlarning milliy we diniy kimlikini yoqitalmidi, men türk, men musulman dégen chüshenchidin waz kechtürelmidi. Shu sewebtin 2016-yili bashlatqan yighiwélish lagérlirini qurush pilani bolsa, pikri jehettin özgertelmigen milliy we dini chüshenchini, jismaniy jehettin Uyghurlarni yoqitish, qirghin qilish arqiliq tügitish siyasitining netijisidur”.

Piroféssor doktor abdulhemid awshar ependi, xitayning Uyghurlarni assimilyatsiye qilish üchün élip barghan bir türküm bésim siyasetlirini tilgha élip ötti. Uning bildürüshiche, Uyghurlarning “Essalamu eleykum” dégen'ge oxshash dini atalghularni ishlitishining, saqal-burut qoyushining, Uyghur millitige simwolluq qilidighan kiyim-kécheklerni kiyishining cheklinishi, uning ornigha xitayning kiyimlirini kiyishke mejburlinishi, Uyghur tilining yeslidin bashlap uniwérsitétlarghiche barliq mekteplerde dersliklerdin chiqirip tashlinishi qatarliqlarning hemmisi xitayning ochuq halda Uyghurlarni assimilyatsiye qilish siyasitining bir qismi iken.

RFA/Arslan

Piroféssor abdulhemid awshar sözide yene mundaq dédi: “Xitay sherqiy türkistanda 2017-yili yighiwélish lagérlirini achqandin kéyin tunji qilghan ishi, xelqni yétekleydighan Uyghur ziyaliy, edib-yazghuchi, sen'etchi we dini alimlarni tutup lagérlargha qamash boldi, uningdin kéyin omumyüzlük heriketke ötüp, 3 milyondin artuq insanni héch qandaq qanuniy jinayet békitmestin xalighanche tutqun qilip, lagérlargha qamidi, bu bolsa sistémiliq bir assimilyatsiye siyasitining ispatidur. Xitay Uyghur xelqini assimilyatsiye qilish arqiliq sherqiy türkistandin gherbke chiqish üchün istratégiyelik bir karidor échishni meqset qilidu”.

Piroféssor doktor abdulhemid awshar sözide yene Uyghur qirghinchiliqini dunya jama'iti we döletlerning étirap qilghanliqini tekitlep mundaq dédi: “Özini dunyaning ikkinchi chong iqtisadi küchi dep dewa qiliwatqan xitay teripidin sherqiy türkistanda yürgüzülüwatqan bésim, zulum we yoqitish siyasiti neq Uyghur irqiy qirghinchiliqidur. Bu qirghinchiliq, b d t, xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri we bezi döletler teripidin étirap qilindi we en'ge élindi”.

Biz bu yighinni uyushturghan maramara uniwérsitéti pida'iy oqughuchilar kulubidin muhemmed imin awji ependini ziyaret qilduq. U bu ilmiy muhakime yighinni uyushturushtiki meqsiti toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Sherqiy türkistan mesilisi küntertipte tutush kérek bolghan bir mesile bolghanliqi üchün, u jaydiki milliy we dini qérindashlirimiz chékiwatqan zulumni eng yéqin shahitlardin anglash hem marmara uniwérsitétidiki oqughuchilarning bu mesilige qarita chüshenchisini ashurush meqsitide uniwérsitétidiki bir qanche kulub bilen birlikte bu muhakime yighinni uyushturduq”.

Muhemmed imin ependi sözide Uyghurlar toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Biz anatoliyede yashawatqan bolsaqmu ata yurtimiz bolghan türkistan zéminini—ottura asiyani héch bir waqit ésimizdin, qelbimizdin chiqarmaymiz. U yerde yashawatqan Uyghur qérindashlirimiz dini hem milliy qérindashlirimiz bolghanliqi üchün ularni her waqit oylaymiz, sherqiy türkistan azad bolup ay yultuzluq kök bayraq sherqiy türkistan asminida lepildeydighan künlerni, u yerdiki qérindashlirimizning milliy, dini erkinlikke érishidighan, izzet-abruyini qoghdaydighan künlerning tézrek kélishini arzu qilimiz we tilekdashliq bildürimiz”.

Muhakime yighinda yene dem élishqa chiqqan türkiyelik Uyghur diplomat qemer artish xanim, “Sherqiy türkistandiki jaza lagérlirining heqiqiy ehwali”, dégen témida, sherqiy türkistan nuzugum medeniyet we a'ile jem'iyiti re'isi munewwer özUyghur xanim, “Sherqiy türkistanda ayallar hoquqining depsendichiliki” dégen témida söz qildi.