Reychil xarris: “UNESCO Uyghur rayonidiki gheyriy maddiy medeniyet miraslirining qoghdilish ehwalini tekshürüshi lazim”

Amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi (UHRP) élan qilghan “Medeniyet miraslirigha shérik bolush: Uyghur élidiki medeniyet mirasliri we irqiy qirghinchiliq” serlewhilik yéngi doklatidin élindi. 2023-Yili 9-féwral.

Amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi 9-féwral küni “Medeniyet miraslirigha shérik bolush: Uyghur élidiki medeniyet mirasliri we irqiy qirghinchiliq” serlewhilik yéngi doklatni élan qilghan. Mezkur doklat london uniwérsitéti sherqshunasliq we afriqa tetqiqati instituti (SOAS) ning oqutquchisi reychil xarris xanim we Uyghur sha'ir eziz eysa elkün ependi teripidin teyyarlan'ghan bolup, xitayning birleshken döletler teshkilati ma'arip, ilim-pen we medeniyet teshkilati (UNESCO) gha en'ge aldurghan Uyghur ilidiki besh chong gheyriy maddiy miraslarni Uyghur irqi qirghinchiliqini aqlash üchün suyi'istémal qiliwatqanliqini pakitlar bilen otturigha qoyghan.

Doklatta déyilgen Uyghur élidiki besh chong gheyriy maddiy miraslar meshrep, muqam, tengritagh, kariz we “Manas” dastani qatarliqlar bolup, muqam we kariz 2008-yili, qirghizlarning “Manas” dastani 2009-yili, meshrep 2010-yili, tengritagh tizmilirini qoghdash 2013-yili birleshken döletler teshkilati ma'arip, ilim-pen we medeniyet teshkilatining gheyriy maddiy miraslarni qoghdash tizimlikige kirgüzülgen.

Doklatta körsitilishiche, UNESCO ning munasiwetlik belgilimiri boyiche xitay hökümitining tizimgha élin'ghan bu miraslarni we shu mirasning igilirini qoghdash mes'uliyiti bolsimu, eksiche xitay hökümiti Uyghur medeniyitige we shu medeniyetning igilirige irqiy qirghinchliq siyasitini yürgüzgen.

Mezkur doklatning aptorliridin reychil xarris xanim bu heqte radiyomizning mexsus ziyaritini qobul qildi. U Uyghurlarning medeniyet miraslirining asasen dégüdek hemmisining buzghunchiliqqa uchrawatqanliqini, emma özlirining doklatta peqet shu besh türlük mirasni asas qilghanliqi heqqide chüshenche bérip mundaq dédi: “Biz doklatimizda tizimgha élin'ghan ashu besh türni asas qilduq. Chünki bu besh tür UNESCO ning tizimlikide bar, shunga UNESCO ning bu besh türlük mirasning qoghdilinish ehwalini tekshürüsh mes'uliyiti bar. Uyghur rayonidiki bu miraslar éghir derijide buzghunchiliqqa uchrawatidu. Tizimlikke kirgüzülmigen bashqa nurghun diniy miraslarmu weyran qiliniwatidu. Mesilen, nurghunlighan meschit-medriseler chiqip tashlandi. Lékin biz UNESCO ni özining mes'uliyiti ada qilip, xitay hökümitining Uyghur rayonidiki qilmishlirini tekshürüshke qistash üchün, UNESCO ning tizimlikidiki miraslarni asas qilduq.”

Doklatta UNESCO ning tizimlikige kirgüzülgen miraslarni qoghdash ölchimige xilapliq qilishning ipadiliri bérilgen bolup, ular töwendikidek: ashu medeniyet boyiche yashashni cheklesh؛ ashu medeniyetning igilirini tutqun qilish we türmige solash؛ ashu medeniyette yashawatqan ahalilerni qedimki yerliridin mejburiy qoghlap chiqirish؛ miraslar saqlan'ghan orunlarning jughrapiyelik muhitigha ziyankeshlik qilish qatarliqlar. Mezkur doklatta aptorlar nahayiti inchike melumatlar arqiliq, xitay hökümitining UNESCO ning miraslarni qoghdash ölchimige xilapliq qilghanliqi bayan qilin'ghan.

Doklatta meshhur Uyghur muqam naxshichiliridin abduqadir yar'ilining 2018-yili qolgha élin'ghanliqi we 2020-yili qoyup bérilgenliki, shir'eli eltékin 2021-yili qolgha élin'ghan bolup, hazirmu tutup turuluwatqanliqi tilgha ilin'ghan.

2017-Yilliri ijtima'iy taratqularda möminjan ablikim dangliq Uyghur artislarning asasiy qatlamlargha bérip “Esebiylikni tügitish”, “Ikki yüzlimilikke qarshi turush” ni téma qilghan shundaqla xitayning Uyghur élida yürgüzüwatqan nöwettiki siyasiy heriketlirige maslishidighan teshwiqat oyunlirini orundighanliqi heqqide keng xewer tarqalghanidi.

Mezkur doklatning aptorliridin eziz eysa elkün ependi radiyomizgha söz qilip, özlirining mezkur doklatni teyyarlashta qollan'ghan métodliri we ispat toplash jeryani heqqide melumat berdi.

Doklatta Uyghur rayonidiki medeniyet mirasliri béyjingning biwaste rehberlikidiki atalmish sayahethetchilik siyasiti arqiliq buzghunchiliqqa uchrawatqanliqi we xitay hökümitining assimiliyatsiye siyasitining qurbanigha aylinip kétiwatqanliqi tekitlen'gen. Muqam, meshrep qatarliq sen'et miraslirini dölet ichi we sirtida teshwiqat qorali süpitide ishlitiwatqanliqi otturigha qoyulghan.

Reychil xarris xanim bu heqte toxtilip mundaq dédi: “Biz bu doklatni birleshken döletler teshkilatining yighini échilishning aldida élan qilduq. Chünki, bizning meqsitimiz yighinda xitay hökümitining miraslarni weyranchiliqqa uchratqanliqigha mushu doklatni ispat qilip turup, UNESCO gha bisim ishlitishtur. Doklatta biz nahayiti inchike we konkrét teleplerni otturigha qoyduq. Doklatning UNESCO ni xitaygha qarita bisim yürgüzüshke heriketke keltürüshini ümid qilimiz.”

Doklatta otturigha qoyulghan asasliq telepler _ medeniyet hoquqi alahide xadimi we kishilik hoquq aliy komissari UNESCO ning Uyghur rayonidiki basturushqa qarita téximu küchlük we téximu ünümlük inkas qayturushini teshebbus qilishi kérek؛ dunya medeniyet mirasliri ehdinamisige asasen tengritagh tizmisining muhitining éghir derijide nacharliship, közge körünerlik derijide buzulush tehditke duch kéliwatqanliqigha diqqet qilish kérek؛ muqam, meshrep we “Manas” dastani qatarliq miraslarni qoghdash xizmitige u miraslarning igiliri bolghan Uyghur, qirghiz qatarliq xelqlerning ige bolushigha kapaletlik qilish we birleshken döletler teshkilati ma'arip, ilim-pen we medeniyet teshkilati (UNESCO)ning xitayning tizimliktiki besh chong gheyriy maddiy miraslarni qoghdash ehwalini tekshürüsh qatarliq alte türlük maddini öz échige alghan.

Axirida eziz eysa elkün ependi, xitay hökümiti weyran qilishqa urunuwatqan Uyghur medeniyitini muhajirette saqlap qilishning yolliri heqqide toxtaldi. Uning éytishiche, ular qazaqistanda “Uyghur milliy meshripi köwrüki” pa'aliyitini bashlatqan. U yene Uyghur kimlikini saqlap qilishta muhajirette yashawatqan Uyghurlarning zimmisige chüshken wezipining nahayiti éghir ikenlikini tekitlidi.

Biz bu heqte birleshken döletler teshkilati ma'arip, ilim-pen we medeniyet teshkilati (UNESCO)ning inkasini ilish üchün, ular bilen élxet arqiliq alaqilashqan bolsaqmu, emma ular yazghan élixtimizge jawab qayturmidi.