Gérmaniyelik alim pétir zimé: “Uyghuristandin élip kélin'gen bu buyumlar yüksek sen'et xezinisidur”

Muxbirimiz gülchéhre
2022.09.29
berlin-medeniyet-senet-korgezmisi-uyghur-boyumliri-6.jpg Gérmaniye paytexti bérlindiki eng muhim medeniyet-sen'et körgezmiliridiki Uyghur élidin qézip kélin'gen asar'etiqiler.
Photo: RFA

Gérmaniye ékspéditsiyechilirining 1914-1902-yilliri arisidiki 4 qétimliq “Turpan ékspéditsiyesi” arqiliq, qit'eler atlap gérmaniyege yötkep kelgen, Uyghurlargha tewe zor miqdardiki medeniyet yadikarliq buyumliri, hazirghiche ikki qétimliq dunya urushliridiki weyranchiliq we bombardimanlargha oxshash, qismetlerni bashtin kechürgen bolsimu, lékin bularning köp qismi gérmaniye döliti teripidin pewqul'adde tedbirler bilen asrash netijiside saqlinip qalghan.

Öz makanidin yötkilip gérmaniyege élip kélin'gen, bu Uyghurlargha da'ir qedimiy medeniyet-sen'et buyumlirining bir qismi yéqinda, bérlindiki xumbold munbiri ( Humboldt Forum) muzéyida körgezmige qoyuluwatqan bolup, dunyagha uzaq tarixqa ige Uyghur medeniyitining jezbidarliqi we seltenetini namayende qilmaqtiken.

Gérmaniyelik dangliq alim pétir zimé “Uyghuristandin élip kélin'gen bu buyumlar yüksek sen'et xezinisidur”

Mezkur körgezmige qoyulghan, Uyghurlarning ejdadlirigha tewe ushbu buyumlar tetqiqatigha hayatini atighan gérmaniyelik türkolog proféssor, pétir zimé (Peter Zieme) xumboldt muzéyidiki Uyghurlargha xas qedimiy sen'et eserlirining qimmiti we alahidiliki heqqidiki so'alimizgha élxet arqiliq qisqiche jawab qayturdi. U élxétide Uyghur diyarini “Uyghuristan” dep atap mundaq jawab berdi: “Qedimki Uyghur sen'et buyumliri (9-14-esirler) hazir bérlin xumboldt munbiri muzéyida körgezme qilin'ghan bolup, 1902-1914-yilliri gérmaniyeliklerning Uyghuristan'gha qilghan töt qétimliq ékspéditsiyesining bayqashlirigha tewe. Öz waqtida bu ékspéditsiyeni bérlindiki étnografiye muzéyi üstige alghan, prusiye padishahi qismen qollighan. Ikkinchi dunya urushidin kéyin bu muzéy hindistan sen'et muzéyigha özgertilgen, hazir yene xumboldt munbirige qoyulghan asiya sen'et muzéyigha özgertilgen. Bashqurghuchi bolsa lila russél-simis. Bu, tam resimliri, butxana bayriqi, heykeller we bashqa nurghun sen'et eserliri yüksek sen'et xezinisidur”.

Gérmaniye paytexti bérlindiki eng muhim medeniyet-sen'et körgezmiliridiki 1-tam resim 4 neper shahzadining resimi kucha qizil ming oydin élip kélin'gen. 4-Qétimliq ékspéditsiyide élip kélin'gen.
Gérmaniye paytexti bérlindiki eng muhim medeniyet-sen'et körgezmiliridiki 1-tam resim 4 neper shahzadining resimi kucha qizil ming oydin élip kélin'gen. 4-Qétimliq ékspéditsiyide élip kélin'gen.

Proféssor pétér zimé yene bu buyumlarning Uyghurlar islam dinini qobul qilishning aldidiki dewrlerge xas ikenlikini izahlap mundaq dégen: “Hemmige ayan bolghan yipek resimler we wesiqilermu hem shundaq. Bularning alahidiliki, bularda musulman sen'iti yoq. Sen'et buyumliri asasliqi budda dini étiqadi arqa körünüshige ige. Chünki islam 14-esirdin kéyinla turpan rayonigha singip kirgen. Bu buyumlar ilgiri yeni aldinqi esirning 80-yillirida, bérlindiki hindistan sen'et muzéyida saqlan'ghan idi”.

Gérmaniyediki türkolog doktor ablet semet ependining tonushturushiche, proféssor ziméning turpanshunasliq, Uyghur tarix we Uyghur qedimiy edebiyat tetqiqatigha qoshqan töhpisige sel qarashqa bolmaydiken. 14 Kitab we 200 parchidin artuq maqalining aptori bolghan proféssor zimé ependi, turpan wesiqiliri üstidiki tetqiqatini dawamlashturmaqtiken.

“Turpan ékspéditsiyesi” xeziniliri her xil qismetlerdin möjizilerche saqlinip kelgen

Doktor ablet semet ependi, 1902-yildin 1914-yilghiche bolghan ariliqta élip bérilghan 4 qétimliq gérmaniye turpan ékspéditsiyesige seweb bolghan amil, qandaq buyumlarning, qandaq yollar arqiliq élip kélinishi jeryani toghruluq qisqiche tonushturup ötti.

Ablet ependining tetqiqat maqaliliri asasida chüshendürüshiche, gérmanlarning Uyghurlarning tarixiy izlirigha qiziqishqa, 19-esirlerning 70-yilliridin kéyin yipek yolini sayahet qilghan gérman neslidin rusiyelik tetqiqatchining Uyghur diyarigha qaratqan ziyariti dawamida, turpanda qedimiy medeniyet izlirini körgenliki heqqide qaldurghan xatiriliri seweb bolghan. 1899-Yili rimda ötküzülgen 12-nöwetlik sherqshunaslar qurultiyida, u we bashqa Uyghur élini ziyaret qilghuchilar bir qisim buyumlar we xatiriler hemde qol yazmilar qatarliq bayqashlardin doklat bergen. Bu gérmaniyelik tetqiqatchilarning alahide diqqitini tartqan. Gérmaniye turpan ékspéditsiyechilirining birinchi qétimliq ékspéditsiyesi 1902-yili 11-aydin 1903-yili 3-ayghiche proféssor grunwédél bashchiliqida sherqshunas alim jorj xut we bartus qatarliqlarning qatnishishi bilen bashlan'ghan. 1902-Yili, qoral-yaragh ishlepchiqarghuchi frédrich krupning salghan cheklik meblighi bilen bu tunji tetqiqat guruppisi turpan'gha atlinip, 15 hepte seper qilish arqiliq, ghuljidin kirip turpan'gha yétip kelgen hem bir yildin kéyin 46 sanduq her xil sen'et buyumliri, qol yazmilar qatarliqlarni élip qaytip kélip, meshhur bolup ketken.

Ikkinchi qétimliq ékspéditsiye: 1904-yili 11-aydin 1905-yili 8-ayghiche, barkus bilen lékok bashchiliqida élip bérilghan. Eyni waqittiki gérman padishahi ikkinchi qétimliq ékspéditsiyeni meblegh bilen teminligen. Ikkinchi qétimliq ékspéditsiyede teklimakan qumluqi etrapidiki bir qanche xarabilikler, qedimiy sheher qatarliq orunlarda nurghun muhim arxé'ologiyelik buyumlar tépilghan. Ular muhim höjjetler we sen'et eserlirini, heywetlik tam resimliri qachilan'ghan 60 sanduqni chöchek arqiliq rusiyege, andin gérmaniyege élip kelgen. Bu qétim élip kélin'gen asar-etiqiler ichide mani we xristi'an dinigha a'it asar-etiqilerning bolushi téximu zor diqqet qozghighan.

Gérmaniye paytexti bérlindiki eng muhim medeniyet-sen'et körgezmiliridiki turpan qujudin 1-qétimda élip kélin'gen perining süriti, Uyghurlarning budda dini medeniyitige tewe.
Gérmaniye paytexti bérlindiki eng muhim medeniyet-sen'et körgezmiliridiki turpan qujudin 1-qétimda élip kélin'gen perining süriti, Uyghurlarning budda dini medeniyitige tewe.

Üchinchi qétimliq ékspéditsiye ikkinchi qétimliq ékspéditsiye téxi axirlashmay turupla bashlinidu. 1905-Yili 12-aydin 1907-yili 4-ayghiche grunwédél we lé kök, h. Poxrt we bartus qatarliqlar Uyghur éli da'iriside uzun waqit yürüp, téximu küp xeziniler bilen qaytip kelgen. Bu pa'aliyet medeniyet ministirliqi arqiliq meblegh bilen teminlen'gen.

Tötinchi qétimliq ékspéditsiye: 1913-yili 6-aydin 1914-yili 2-ayghiche lé kök bashchiliqida, bartusning qatnishishi bilen élip bérilghan.

Bu töt qétimliq ékspéditsiye jeryanida tépilghan minglighan resim we bashqa sen'et buyumliri, qol yazmilar, hüner-kesiplerning örnek buyumlirining toplimi 40,000 parchidin artuq qol yazma bilen bérlin'gha élip kélin'gen. 20 Xildin artuq til-we yéziqlar bilen xatirilen'gen her xil medeniyetlerge xas bu qol yazmilar we buyumlar gérmaniyening qimmetlik xezinisi süpitide saqlinip qoghdalmaqtiken.

Lékök rehberlikidiki tötinchi ékspéditsiye nurghun qiyinchiliqlarning tesirige uchrighan we 1914-yili birinchi dunya urushi partlighandin kéyin üzülüp qalghaniken.

Töt qétimliq turpan ékspéditsiyesi jeryanida gérmaniyege élip kélin'gen boyumlardin yalghuz qol yazmilarla 40 ming parchidin ashidu

Gérmanlar teripidin nurghun til-yéziqlarda yézilghan qimmetlik qol yazmilarni we bashqa buyumlarni tekshürüsh we toplash turpandila emes, belki kucha, qarasheher qatarliq orunlardimu élip bérilghan.

Ablet ependi yene gérmaniyege élip kélinip saqliniwatqan bu ésil medeniy misralarning hazirghiche bolghan uzun we murekkep tarixiy jeryanda, ularning uchrighan qismetliri hemde saqlinish ehwali heqqidimu qisqiche chüshenche berdi.

Körgezmidiki qimmetlik buyumlar Uyghurlarning medeniyitining xitay medeniyitining bir qismi emeslikining ispati

Ömür boyi Uyghurlarning qedimki diniy étiqadi, ishletken til-yéziqliri, jümlidin qizil ming öy tam süretlirini öz ichige alghan arxé'ologiyelik tetqiqat netijiliri bilen közge körün'gen Uyghur arxé'olog, amérikida yashaydighan qurban weli ependi, xumboldt munbiri muzéyida körgezme qiliniwatqan Uyghurlargha a'it buyumlarning süretlirini közdin kechürgendin kéyin, bu muzéygha qoyulghan buyumlarning qimmitige alahide yuqiri baha berdi.

Qurban weli ependi yene, bu muzéyning échilghanliqini qarshi alidighanliqini bildürüp: “Bu körgezmige qoyulghan tengri téghining her jayidin toplap kélin'gen bu buyumlar, butsatiwalarning heykellirining alahidiliki shuki, ular yerlik xelqning chiray alahidilikige asasen ishlen'gen. Bu buyumlar bu yerde yashighan xelqning medeniyiti héchqachan xitay medeniyitining bir qismi emeslikini ispatlaydu. Men buningdin söyündüm” dédi.

Gérmaniyede saqliniwatqan Uyghur medeniyet xezinilirining qimmiti barghanche ashmaqta

Mezkur muzéydiki medeniyet mirasliri körgezmisige a'it tonushturushtin qarighanda, gérmaniyede saqliniwatqan hemde körgezme qiliniwatqan Uyghur diyaridin élip kélin'gen, ming yildin ming besh yüz yilghiche tarixqa ige tarixiy medeniyet sen'et buyumliri, yalghuz gérmaniye arxé'ologliri qiziqidighan téma bolupla qalmastin, pütün dunya miqyasidiki xelq'araliq alimlar ortaq tetqiqat qilidighan qimmetlik buyumlar iken.

Ablet ependi, Uyghur diyarida Uyghurlargha xas tarixiy izlar we medeniyet mirasliri xitay hökümiti teripidin qestenlik bilen yoqitiliwatqan waqitta, Uyghurlarning bu medeniyet xezinilirinng eyni waqitta gérmaniyege élip kélin'genliki sewebi bilen saqlinish pursitige érishkenlikining bir möjize ikenlikini körsetti.

Ablet ependi yene, bu qimmetlik xezinilerning barghanche chongqur hemde keng da'irilik tetqiqatlargha yüzlinishige egiship, Uyghurlarning tarixi we parlaq medeniyitini dunyagha tonutushta yenimu muhim rol oynaydighanliqini otturigha qoydi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.