Almutada merhum edebiyatshunas we akadémik mahmut abduraxmanof xatirilendi

10-Awghust küni qazaqistanning almuta shehiridiki quddus ghojamyarof namidiki dölet akadémiyelik Uyghur muzika-komédiye tiyatirida körneklik alim we sha'ir, ijtima'iy penler akadémiyesining akadémiki merhum mahmut abduraxmanof tughulghanliqining 90 yilliqigha béghishlan'ghan “Séghindim” namliq konsért pirogrammisi körsitildi. Uninggha Uyghur tiyatirining dirama artisliri, “Nawa” folklor ansambili we “Ruxsare” ussul ansambili qatnashti.

Merhum mahmut abduraxmanofning 90 yilliq tewellutini 2024-yili xatirilesh qazaqistan yazghuchilar ittipaqi qarmiqidiki Uyghur edebiyati kéngishi teripidin teshebbus qilin'ghan idi. Shu munasiwet bilen Uyghur tilida oqutulidighan mekteplerde mexsus pa'aliyetlerni ötküzüsh yolgha qoyuldi. Buningdin tashqiri jem'iyetlik birleshmiler, yurt-jama'et aktipliri, ziyaliylar we bashqilar buninggha yéqindin arilashmaqta.

Biz bu munasiwet bilen mezkur pa'aliyetlerning teshebbuskarliridin biri, tagh-kan inzhénéri, piroféssor abdullam samsaqofni mexsus ziyaret qilduq.

U, Uyghur tiyatiridiki murasimning yuqiri sewiyede ötkenlikini tekitlep, mundaq dédi: “Merhum mahmut abduraxmanofning shé'irlirigha yézilghan naxsha we ‛amannisaxan‚ diramisidin üzündiler körsitildi. Konsértning sénariyesini yazghan gülbahar nasirowa özining maharitini körsetti, dep éytsam xata bolmaydu. Chünki her bir éytilghan söz ünchidek tizilip, merhum mahmut abduraxmanof eslep ötüldi. Shuningdek nasirowaning teshebbusi bilen widiyolar körsitildi. Konsért namining ‛séghindim‚ dep atalghanliqini alahide tekitlesh kérek. Waqitning ötüshi bilen bu naxsha elge singip, xelq naxshisigha aylinip ketti. Shuning üchün bolsa kérek, bu naxshini ‛nawa‚ ansambili ijra qilghanda zaldiki 300ge yéqin adem orunliridin turup, teng éytiship, xorgha aylinip ketti.”

Abdullam samsaqof özining teshebbuskar süpitide mezkur tewellutni ötküzüsh toghriliq xewerni qirghizistan, özbékistan, türkiye we bashqimu ellerde yashawatqan Uyghur we bashqimu qérindashlargha yollighanliqini, ulardin köpligen inkaslarning kelgenlikini, bolupmu ularning Uyghur tiyatirigha minnetdarliq bildürgenlikini bayan qildi.

Abdullam samsaqof awstraliyede yashawatqan sha'ir, jem'iyet erbabi exmet igemberdidin kelgen xewerni anglatqanliqini bildürdi.

Alim yene merhum mahmut abduraxmanofqa béghishlan'ghan xatire murasimining sha'irning tughulghan yurtida dawam qilghanliqini otturigha qoydi. U yurt-jama'etchilikning sha'ir depne qilin'ghan ghulja yolida yighilip, u yerni tazilap, qur'an tilawet qilip, sha'irni esligenlikini bildürdi. U mushu ishlarning béshida turghan teshkensaz we bashqimu yurtlarning barliq turghunlirigha özining cheksiz minnetdarliqini izhar qildi.

Ziyaritimizni qobul qilghan quddus ghojamyarof namidiki döletlik akadémiyelik Uyghur muzika-komédiye tiyatirining artisi, qazaqistanda xizmet körsetken erbab nur'alim warisof ependi, merhum mahmut abduraxmanofning kompozitor sélim'axun zeynalof bilen hemkarliship köpligen naxshilarni ijat qilghanliqini, ularning xelq arisida keng taralghanliqini otturigha qoydi.

“Alash” mukapatining sahibi, ataqliq sha'ir jemshit rozaxunof ependi radiyomiz ziyaritini qobul qilip, merhum mahmut abduraxmanofning edebiy ijadiyitige öz bahasini berdi. U sha'ir po'iéziyesining özige xas alahidiliklirini tilgha élip ötti.

Mahmut abduraxmanof 1934-yili almuta wilayiti emgekchi qazaq nahiyesining teshkensaz yézisida dunyagha kelgen. U 1958-yili hazirqi el-farabi namidiki qazaq döletlik uniwérsitétini tamamlap, emgek pa'aliyitini “Kommunizm tughi” gézitining rédaksiyaside muxbirliqtin bashlighan. 1960-Yillardin tartip sha'ir süpitide tonulushqa bashlighan. Uning shé'irliri “Qelb naxshiliri”, “Dawanlar”, “Qedemler”, “Tügünler” we bashqimu toplamlirida orun alghan.

Merhum mahmut abduraxmanofning shagirtliridin bir qatar alimlar yétiship chiqqan bolup, shularning biri filologiye penlirining namzat doktori hakimjan hemrayéf ependidur. U, mundaq dédi: “Mahmut aka abduraxmanofning ish-pa'aliyitini bir nechche yönilishte éytip ötüshke bolidu. Birinchidin, uni biz ustaz, pédagok süpitide yaxshi bilimiz. Almutadiki hazirqi abay namidiki qazaq milliy pédagogika uniwérsitétining filologiye fakultétida 1980-yili Uyghur bölümi échilip, bir nechche yil mabeynide uningdin yüzligen mu'ellimler yétilip chiqqan idi. Ene shu Uyghur bölümining échilishida xelqimizning munewwer perzenti, tilshunas alim, akadémik ghojexmet sedwaqasof chong rol oynidi. Mahmut aka shu Uyghur bölümide uzun yillar ishlidi. Hazir bu bölümni tamamlighanlar Uyghur tili we edebiyati penlirige qoshumche yene tarix, in'gliz tili, bashlan'ghuch sinip, qazaq tili we bashqimu penler boyiche Uyghur mektepliride bügün'giche yash ewladqa sapaliq bilim we terbiye bériwatidu. Elwette, mahmut aka bilen birge öktebir jamaldinof, tursun alayéf, shériwaxun baratof, dawut isiyéf, ruslan arziyéf, patigül meqsetowa qatarliq ustazlarnimu atap ötüshke bolidu. Mahmut aka uzun yillar dawamida Uyghur tili we edebiyati bölümini bashqurdi. Bu jehette Uyghur bölümi fakultét boyiche ülgilik bölümler qatarigha kirgen idi.”

Hakimjan hemrayéfning éytishiche, merhum mahmut abduraxmanof Uyghur tilidiki mektepler üchün oqush pirogrammiliri we qorallirini teyyarlashta we taritishta aktip heriket qilghan ziyaliylarning biriken. U özimu edebiyat boyiche oqush dersliklirini we qoshumche matériyallarni élan qilishqa yéqindin arilashqan.

Merhum mahmut abduraxmanof yene alim süpitide peqet qazaqistandila emes, belki ottura asiya we bashqimu memliketlerde tonulghan. Uning ilmiy pa'aliyiti qazaqistan Uyghur edebiyatining tarixini tetqiq qilishtin ibaret bolup, bu jehette u köpligen emgeklerni yézip qaldurghan.

Hakimjan hemrayéf sözini dawam qilip, yene mundaq dédi: “Mahmut aka Uyghur edebiyatining asasen po'éziye zhanirini tetqiq qilish bilen shughullandi. Emma uning ilmiy pa'aliyitini buning bilenla chekleshke bolmaydu, elwette. Sowét dewridiki Uyghur edebiyati tarixining omumiy mesililirimu uning diqqitidin sirt qalmidi, yeni piroza we diramatorgiye saheliridimu ünümlük ishlidi. Alim shundaqla kilassik Uyghur po'éziyesi mesililiri, sowét dewrigiche bolghan Uyghur edebiyati we Uyghurlarning tarixiy wetinidiki edebiyati wekillirining ijadiyiti boyichimu izdinip, ilmiy monografiyelirini, toplamlarda, metbu'at sehipiliride salmaqliq, mezmunluq maqalilirini élan qilip turdi. Mahmut akining omumen Uyghur medeniyitige qoshqa töhpisi yash kadirlarni teyyarlashtin ibaret boldi. U bolupmu edebiyat saheside bir qatar pen namzatliri we doktorlirini terbiyelep chiqardi. Bu yerde shundaqla uning Uyghurlarning tarixiy wetinimizdin kelgen bir top yash tetqiqatchilargha yar-yölek bolup, ularning ilmiy derije élishigha türtke bolghanliqinimu untumasliqimiz kérek.”

Merhum mahmut abduraxmanof 2013-yili 79 yéshida wapat bolghan. U kéyinki yillarda “Küresh we hayat”, “Qelem neqishliri” toplamlirini élan qilghan. U terjiman süpitidimu tonulghan bolup, abay, pushkin, ghamzatof, érghaliyéf, qadir mirza'eli, moldaghaliyéf we bashqimu ataqliq sha'irlarning eserlirini Uyghur tiligha terjime qilghan. Alim we sha'ir hayatining axirqi yilliri Uyghurlarning medeniyet ishlirighimu aktip ariliship, özining bir kishilik pozitsiyesini bildürüp kelgen.

Uning emgiki munasip bahalinip, qazaqistan jumhuriyitining ma'arip elachisi, Uyghur we emgekchi qazaq nahiyelirining pexriy puqrasi atilip, “Qazaqistan jumhuriyitining ilim-penige singdürgen emgiki üchün” pexriy belgisi we bashqimu bir qatar yarliqlar bilen teqdirlen'gen. Uyghur jama'etchiliki merhum mahmut abduraxmanofni yene jem'iyetlik ishlarning pa'al ishtirakchisi, Uyghur milliy ma'aripining janköyeri süpitidimu yaxshi bilidu.