Уйғур елиниң америкаға қилидиған експорти 90 пирсәнт төвәнлигән

Хитай һөкүмитиниң лагердики уйғурларни мәҗбурий әмгәккә селиш қилмишиға тоғрилиқ ишләнгән картон.

Америка һөкүмити өткән йили 6-айда “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ни рәсмий иҗра қилип, уйғур елида ишләпчиқирилған мәһсулатларни чәкләшкә башлиғанға 8 ай болғанда, уйғур елиниң америкаға қилған експортида зор төвәнләш болған.

Хитай таможна идарсииниң санлиқ мәлуматлиридин мәлум болушичә, уйғур елиниң бу йил 2-айдики америкаға чиқарған експорти өткән йилниң охшаш мәзгилидикидин 90 пирсәнт төвәнләп, 497 миң 440 долларға чүшүп қалған. Хитай америка һөкүмити тәрипидин “ирқий қирғинчилиқ” елип бериш билән әйиблиниватқан бу районниң америкаға чиқарған експорти зор дәриҗидә азлиған болсиму, униң омумий ташқий екиспорти өткән йилниң охшаш мәзгилидикидин икки һәссә көпәйгән.

Хитайниң таможна санлиқ мәлуматидин районниң америкаға чиқиридиған кейим-кечәк еспорти пүтүнләй тохтиғанлиқи мәлум. Һалбуки, районниң кийим-кечәк ишләпчиқириши уйғур мәҗбурий әмгикигә зич бағлинишлиқ, дәп қарилип кәлгән саһәләрниң бири болған. Хитай һөкүмити 2017-йили башланған чоң тутқун билән бир вақитта, нурғун хитай карханилирини бу районға йөткәп чиқип, йүзмиңлиған уйғур деһқан аһалилирини бу карханиларниң мәҗбурий санаәт ишләмчилиригә айландурған. Мәлум болушичә, америка өзиниң “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ни иҗра қилишқа башлиған йеқинқи 8 ай мабәйнида тунҗи қетим уйғур райониниң америкаға чиқарған екиспорти бир милйон долларниң астиға чүшкән.

Лекин мутәхәссисләр, уйғур елиниң експортидики бу вәзийәт хитайниң районда ишләпчиқирилған мәһсулатларни експорт қилишта башқа қаналларға йүзләнгәнлики, униң оттура асия қатарлиқ районларни нишан қилиштин сирт, районда тәйярланған нурғун мәһсулатларни ичкири өлкиләрдә яки 3-дөләттә пишшилап ишләп експорт қилиш йолини тутуватқанлиқини билдүрмәктә.

cbp.gov

Америка ню-йорк шәһәр университетиниң сиясий пәнләр профессори шя миңниң ейтишичә, уйғур елиниң америкаға чиқарған екиспортидики азийишта һәр хил амилла рол ойнимақта икән.

Шя миң 21-март бу һәқтики зияритимизни қобул қилғанда мундақ деди: “шинҗаң мәһсулатлирни американиң чәклиши, кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң паш қилиши, америка таможна даирилириниң қаттиқ тәкшүрүши сәвәбидин хитайниң бу җәһәттики екиспортини тәңшиши муқәррәр. Лекин бу шинҗаң мәһсулатлириниң америкада ғайиб болғанлиқини билдүрмәйду. Биз американиң, болупму америкадики хитай талла базарлирида биңтуәнниң мәһсулатлирини, җүмлидин униң чилан мәһсулатлирини көрдуқ. Лекин хәлқаралиқ чоң ширкәтләр шинҗаңниң пахта, пәмидур мәһсулатлириға қарита чоң тәңшәш елип барди, дәп қараймән. Чүнки, украина-русийә уруши бу ширкәтләрни техиму сәзгүрләштүривәтти. Болупму улар өзиниң образиға мунасивәтлик бу ишта шинҗаң мәһсулатлирини сетивелиштин өзини қачурушқа башлиди.”

Шя миңниң көрситишичә, уйғур елиниң америкаға чиқарған екиспорти азийип, униң омумий експортниң көпийиши һәйран қаларлиқ иш әмәс икән. Шя миң, бу хитайниң “шинҗаң мәһсулатлири” ни екиспорт қилишта қуруқлиқ йоли содисиға йүзләнгәнликини көрситидиғанлиқини билдүрди.

Шя миң мунақ деди: “ши җинпиң йеқинда ‛бир бәлвағ бир йол‚қурулушиға қарита интайин муһим бир тәңшәш елип барди. Бу болсиму у шинҗаңниң оттура асия билән болған алақисини кәңәйтти. Бу ‛бир бәлвағ бир йол‚ қурулуши бойидики дөләтләрни һәм явропаниму хитайниң қуруқлуқ содисиға техиму зич башлаштур. Мениңчә, өткән бир қанчә йиллиқ, болупму өткән 3 йил йиллиқ юқум мәзгилидә дуняниң тәминләш зәнҗиридә үзүкчилик йүз бәрди. Тәминләш зәнҗиридә үзүкчилик келип чиққан бундақ әһвалда ‛бир бәлвағ бир йол‚ қурулушиниң, болупму қуруқлуқ содисиниң еғизи болған шинҗаң омумий екиспортиниң артиши наһайити нормал, дәп қараймән.”

Американиң таможна вә чегра қоғдаш идариси уйғур мәҗбурий әмгәк мәһсулатлирини чәкләштә пахта, пәмидур, полисиликон вә кийим-кечәк мәһсулатлирини қаттиқ тәкшүрүлидиған “юқири дәриҗидики хәвплик” саһәләрниң бири, дәп бекитилгән. Америка таможна вә чегра қоғдаш идарисиниң йеқинда елан қилған санлиқ мәлуматида көрситилишичә, таможна идриси өткән йили 6-айдин тартип бу йил 3-айниң башлириғичә, америкаға тошулған 3237 йүк йолланмисини тосуп қалған. Буниң ичидә 424 йүк йолланмиси қайтурулған, 1090 йүк йолланмиси қоюп берилгән.

Бу 8 айда тосуп қелинған омуми йүк йолланмисиниң қиммити 961 милйон доллар икән. Таможна вә чегра қоғдаш идариси, буниң ичидә бу йил 1704 йүк йоланмисиниң тосуп қелинғанлиқини, 229 йүк йолланмисиниң америкаға кириши рәт қилинғанлиқини, 501 йүк йолланмисиниң қоюп берилгәнлики, 974 йүк йолланмисиниң бир тәрәп қилишни күтүп турғанлиқини билдүргән.

Ню-йорк шәһәр университетидики профессор шя миңниң көрситишичә, нөвәттә хитайниң нурғун тоқумичилиқ карханилири мексика қатарлиқ дөләтләргә йөткилип, шу дөләтләрниң намида ишләпчиқириш билән шуғуллансиму, лекин мәһсулатларниң хам әшяси уйғур райониға четилмақта икән.

Шя миң мундақ деди: “биз шуни билимиз, хитайниң нурғун тоқумичилиқ карханилири ғәрб районға қарап көчүшигә мәһсулат тәннәрқиниң интайин төвән болуши сәвәб болған иди. Лекин һазир улар чәт әлгә көчүштә һәр хил келишим вә чәклимиләрдин қечип өтүшни мәқсәт қилмақта. Биз шуни наһайити асанла тәсәввур қилалаймиз, хитайниң нурғун тоқумичилиқ мәһсулатлири мексикани яки камбоджани база қилсиму, лекин инчикиләп тәкшүрсәк, уларниң нурғун мәһсулатлириниң хам әшяси шинҗаңға бағлинишлиқ икәнлики вә хитайниң башқа җайлириға тошуп берилғанлиқини көрәләймиз.”

Америка таможна вә чегра башқуруш идариси өзлириниң “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ни қаттиқ иҗра қилип, уйғур қул әмгикигә четишлик, дәп қаралған нурғун мәһсулатларни тутуп қалғанлиқи, өзлириниң бу йиллиқ хизмитиниң асаслиқ нуқтиси техиму көп хитай ширкәтлирини җазалаш тизимликигә киргүзүш икәнликини билдүрсиму, лекин бәзи тәтқиқатчилар уйғур мәҗбурий әмгәк мәһсулатлириниң йәнила америка базириға еқип кириватқанлиқини илгири сүрмәктә.

“гүлләнгән америка үчүн дөләт бихәтәрлик сиясити вә истратегийә бирләшмиси” намлиқ тәшкилатниң муавин рәиси робий стефеней саундерс ханимниң қаришичә, ‍әгәр америка уйғур мәҗбурий әмгәк мәһсулатлириниң америкаға киришини үнүмлүк чәклимәкчи болса, қанун чиқирип униңға четишлиқ ширкәтләрни америка капитал, йәни сәрмайә базиридиму җазалиши керәк икән. Робий стефеней саундерс йеқинда вашингтондики “төпилик” намлиқ гезиттә елан қилған мақалисидә, америка таможниси 800 доллардин төвән малларға һечқандақ чәклимә қоймайдиғанлиқи үчүн, бу амазон, алибаба, шеин қатарлиқ тор базарлириниң уйғур мәҗбурий әмгәк мәһсулатлирини киргүзүшигә бошлуқ яритип бәрмәктә икән.