Uyghur élining amérikagha qilidighan éksporti 90 pirsent töwenligen

Xitay hökümitining lagérdiki Uyghurlarni mejburiy emgekke sélish qilmishigha toghriliq ishlen'gen karton.

Amérika hökümiti ötken yili 6-ayda “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ni resmiy ijra qilip, Uyghur élida ishlepchiqirilghan mehsulatlarni chekleshke bashlighan'gha 8 ay bolghanda, Uyghur élining amérikagha qilghan éksportida zor töwenlesh bolghan.

Xitay tamozhna idarsi'ining sanliq melumatliridin melum bolushiche, Uyghur élining bu yil 2-aydiki amérikagha chiqarghan éksporti ötken yilning oxshash mezgilidikidin 90 pirsent töwenlep, 497 ming 440 dollargha chüshüp qalghan. Xitay amérika hökümiti teripidin “Irqiy qirghinchiliq” élip bérish bilen eyibliniwatqan bu rayonning amérikagha chiqarghan éksporti zor derijide azlighan bolsimu, uning omumiy tashqiy ékisporti ötken yilning oxshash mezgilidikidin ikki hesse köpeygen.

Xitayning tamozhna sanliq melumatidin rayonning amérikagha chiqiridighan kéyim-kéchek ésporti pütünley toxtighanliqi melum. Halbuki, rayonning kiyim-kéchek ishlepchiqirishi Uyghur mejburiy emgikige zich baghlinishliq, dep qarilip kelgen sahelerning biri bolghan. Xitay hökümiti 2017-yili bashlan'ghan chong tutqun bilen bir waqitta, nurghun xitay karxanilirini bu rayon'gha yötkep chiqip, yüzminglighan Uyghur déhqan ahalilirini bu karxanilarning mejburiy sana'et ishlemchilirige aylandurghan. Melum bolushiche, amérika özining “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ni ijra qilishqa bashlighan yéqinqi 8 ay mabeynida tunji qétim Uyghur rayonining amérikagha chiqarghan ékisporti bir milyon dollarning astigha chüshken.

Lékin mutexessisler, Uyghur élining éksportidiki bu weziyet xitayning rayonda ishlepchiqirilghan mehsulatlarni éksport qilishta bashqa qanallargha yüzlen'genliki, uning ottura asiya qatarliq rayonlarni nishan qilishtin sirt, rayonda teyyarlan'ghan nurghun mehsulatlarni ichkiri ölkilerde yaki 3-dölette pishshilap ishlep éksport qilish yolini tutuwatqanliqini bildürmekte.

cbp.gov

Amérika nyu-york sheher uniwérsitétining siyasiy penler proféssori shya mingning éytishiche, Uyghur élining amérikagha chiqarghan ékisportidiki aziyishta her xil amilla rol oynimaqta iken.

Shya ming 21-mart bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Shinjang mehsulatlirni amérikaning cheklishi, kishilik hoquq teshkilatlirining pash qilishi, amérika tamozhna da'irilirining qattiq tekshürüshi sewebidin xitayning bu jehettiki ékisportini tengshishi muqerrer. Lékin bu shinjang mehsulatlirining amérikada ghayib bolghanliqini bildürmeydu. Biz amérikaning, bolupmu amérikadiki xitay talla bazarlirida bingtu'enning mehsulatlirini, jümlidin uning chilan mehsulatlirini körduq. Lékin xelq'araliq chong shirketler shinjangning paxta, pemidur mehsulatlirigha qarita chong tengshesh élip bardi, dep qaraymen. Chünki, ukra'ina-rusiye urushi bu shirketlerni téximu sezgürleshtüriwetti. Bolupmu ular özining obrazigha munasiwetlik bu ishta shinjang mehsulatlirini sétiwélishtin özini qachurushqa bashlidi.”

Shya mingning körsitishiche, Uyghur élining amérikagha chiqarghan ékisporti aziyip, uning omumiy éksportning köpiyishi heyran qalarliq ish emes iken. Shya ming, bu xitayning “Shinjang mehsulatliri” ni ékisport qilishta quruqliq yoli sodisigha yüzlen'genlikini körsitidighanliqini bildürdi.

Shya ming munaq dédi: “Shi jinping yéqinda ‛bir belwagh bir yol‚qurulushigha qarita intayin muhim bir tengshesh élip bardi. Bu bolsimu u shinjangning ottura asiya bilen bolghan alaqisini kengeytti. Bu ‛bir belwagh bir yol‚ qurulushi boyidiki döletlerni hem yawropanimu xitayning quruqluq sodisigha téximu zich bashlashtur. Méningche, ötken bir qanche yilliq, bolupmu ötken 3 yil yilliq yuqum mezgilide dunyaning teminlesh zenjiride üzükchilik yüz berdi. Teminlesh zenjiride üzükchilik kélip chiqqan bundaq ehwalda ‛bir belwagh bir yol‚ qurulushining, bolupmu quruqluq sodisining éghizi bolghan shinjang omumiy ékisportining artishi nahayiti normal, dep qaraymen.”

Amérikaning tamozhna we chégra qoghdash idarisi Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirini chekleshte paxta, pemidur, polisilikon we kiyim-kéchek mehsulatlirini qattiq tekshürülidighan “Yuqiri derijidiki xewplik” sahelerning biri, dep békitilgen. Amérika tamozhna we chégra qoghdash idarisining yéqinda élan qilghan sanliq melumatida körsitilishiche, tamozhna idrisi ötken yili 6-aydin tartip bu yil 3-ayning bashlirighiche, amérikagha toshulghan 3237 yük yollanmisini tosup qalghan. Buning ichide 424 yük yollanmisi qayturulghan, 1090 yük yollanmisi qoyup bérilgen.

Bu 8 ayda tosup qélin'ghan omumi yük yollanmisining qimmiti 961 milyon dollar iken. Tamozhna we chégra qoghdash idarisi, buning ichide bu yil 1704 yük yolanmisining tosup qélin'ghanliqini, 229 yük yollanmisining amérikagha kirishi ret qilin'ghanliqini, 501 yük yollanmisining qoyup bérilgenliki, 974 yük yollanmisining bir terep qilishni kütüp turghanliqini bildürgen.

Nyu-york sheher uniwérsitétidiki proféssor shya mingning körsitishiche, nöwette xitayning nurghun toqumichiliq karxaniliri méksika qatarliq döletlerge yötkilip, shu döletlerning namida ishlepchiqirish bilen shughullansimu, lékin mehsulatlarning xam eshyasi Uyghur rayonigha chétilmaqta iken.

Shya ming mundaq dédi: “Biz shuni bilimiz, xitayning nurghun toqumichiliq karxaniliri gherb rayon'gha qarap köchüshige mehsulat tennerqining intayin töwen bolushi seweb bolghan idi. Lékin hazir ular chet elge köchüshte her xil kélishim we cheklimilerdin qéchip ötüshni meqset qilmaqta. Biz shuni nahayiti asanla tesewwur qilalaymiz, xitayning nurghun toqumichiliq mehsulatliri méksikani yaki kambodzhani baza qilsimu, lékin inchikilep tekshürsek, ularning nurghun mehsulatlirining xam eshyasi shinjanggha baghlinishliq ikenliki we xitayning bashqa jaylirigha toshup bérilghanliqini köreleymiz.”

Amérika tamozhna we chégra bashqurush idarisi özlirining “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ni qattiq ijra qilip, Uyghur qul emgikige chétishlik, dep qaralghan nurghun mehsulatlarni tutup qalghanliqi, özlirining bu yilliq xizmitining asasliq nuqtisi téximu köp xitay shirketlirini jazalash tizimlikige kirgüzüsh ikenlikini bildürsimu, lékin bezi tetqiqatchilar Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirining yenila amérika bazirigha éqip kiriwatqanliqini ilgiri sürmekte.

“Güllen'gen amérika üchün dölet bixeterlik siyasiti we istratégiye birleshmisi” namliq teshkilatning mu'awin re'isi robiy stéfénéy sa'undérs xanimning qarishiche, ‍eger amérika Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirining amérikagha kirishini ünümlük cheklimekchi bolsa, qanun chiqirip uninggha chétishliq shirketlerni amérika kapital, yeni sermaye baziridimu jazalishi kérek iken. Robiy stéfénéy sa'undérs yéqinda washin'gtondiki “Töpilik” namliq gézitte élan qilghan maqaliside, amérika tamozhnisi 800 dollardin töwen mallargha héchqandaq cheklime qoymaydighanliqi üchün, bu amazon, alibaba, shé'in qatarliq tor bazarlirining Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirini kirgüzüshige boshluq yaritip bermekte iken.