Xitayning Uyghur élidiki mejburiy emgekke chétishliq yene bir teminat zenjiri zerbige duch keldi

Muxbirimiz erkin
2021.04.01
paxta-toqumichi Uyghurlar diyaridiki paxta ambarlirining biri, 1999-yili
Reuters

Xelq'ara dangliq markilarning “Shinjang paxtisi” ni ishlitishni ret qilishi, xitayning Uyghur élida berpa qilghan mejburi emgek asasidiki paxta toqumichiliq karxanilirigha qattiq tesir qilghan, xitay hökümiti “Shinjang paxtisi” ni ret qilghan dangliq xelq'ara markilargha tehdit sélishqa bashlighan idi. Biraq nöwette xitay paxtidin bashqa, shinjang teminat zenjiridiki paxta toqumichiliq mehsulatlirining muhim xam-eshya matériyali bolghan “Yépishqaq tala” teminatidimu zerbige duch kelgen.

Melum bolushiche, finlandiyening dunyadiki eng chong botqa we qeghezchilik shirkiti bolghan “Stora ensa” shirkiti 29-mart xitayning Uyghur élidiki “Jungtey ximiye cheklik hessidarliq shirkiti” ni “Yépishqaq tala” ishlepchiqirish üchün zörür bolghan xam matériyal bilen teminleshni toxtatqan. Stora ensa shirkiti “Shinjang jungtey ximiye shirkiti” ni bu xil xam matériyal bilen teminliguchi asasliq shirket bolup, bu shirket 2017-yildin 2020-yilghiche finlandiye shérkitidin 367 milyon dollarliq bu xil xam matériyal kirguzgen.

Xitay tamozhna bash idarisining sanliq melumatida korsitilishiche, bu stora ensa shirkitining oxshash mezgil ichide bashqa döletlerge éksport qilghan bu xil xam matériyalining texminen 75 pirsentini teshkil qilidiken. Analizchilar stora ensa shirkitining qarari xitayning Uyghur “Irqiy qirghinchiliq” rayonidiki paxta toqumichiliq zenjirige bérilgen bir yene bir zerbe ikenliki, chunki dunya “Yépishqaq talasi” ning 20 pirsenti Uyghur élida ishlepchiqirilidighanliqi, hemde bu chemberning tariyiwatqanliqini bildürmekte.

Stora ensa shirkitining alaqe ishlirigha mes'ul emeldari satu hérkönen 31-mart radiyomizgha shinjangni “Yépishqaq tala” xam matériyali bilen teminleshni toxtatqanliqini delillep, biraq bu toghrisida yenimu ilgirlep pikir bildürmeydighanliqini éytti. Uning tekilishiche, shirketning bu qarari melum döletke qaritilmighan bolup, ular bu xil xam matériyalni ishlepchiqirish sodisidin chékinip chiqqan.

Satu hédrkönen mundaq deydu: “Epsuski, biz süküt basquchida turuwatimiz. Biz aprélning 23-kuni bu mesile heqqide axbaratlargha melumat bérimiz. Hazir héchqandaq pikir bildürmeymiz. Biz peqet bu sahedin chékinip chiqtuq. Buning héchqandaq bir dölet bilen alaqisi yoq. Hazirche biz mushunchilikla dep turalaymiz. Chünki biz süküt qilish bashquchida turuwatimiz. Bu peqet yer shari sodimizning bir parchisi. Biz burun yépishqaq talasigha ishlitilidighan botqa ishlepchirishni azaytqan. Hazir ishlepchiqirishni toxtattuq. Bu peqet normal bazar pa'aliyiti, xalas.”

Satu hérkönening éytishiche, stora enso shirkiti “Bu sahediki yer shari sodisidin chékinip chiqish toghrisida bir istiratégiyelik qarar alghan bolup, bu qarar nishanliq melum bir bazargha qaritilmighan” iken. Lékin u “Silerning shirkitinglar burun ‛shinjang jungtey ximiye hessidarliq shirkiti‚ ge mehsulat satqanda bu rayonda kishilik hoquq depsendichiliki we mejburiy emgekning mewjutliqidin xewiringlar barmidi?” digen su'alimizgha: “Hazirche bizning sözleydighanlirimiz mushunchilik, buningdin artuq pikir bildürmeymiz. Biz 23-aprél qaytip kélimiz” dédi.

Xitayning “Shinjang jungtey ximiye cheklik hessidarliq shirkiti” bingtu'en bilen zich munasiwiti bolghan mejburiy emgekke chétishliq dölet karxanisi bolup, bu karxana xitayning Uyghur élidiki paxta toqumuchiliq zawutlirini “Yépishqaq tala” bilen teminleydighan asasliq shirkitidur. Melum bolushiche, dunyadiki “Wiskos” dep atalghan bu xil “Yépishqaq tala” mehsulatining texminen 20 pirsenti Uyghur élida ishlepchiqirilidiken. “Shinjang jungtey ximiye hessidarliq cheklik shirkiti” ning özi 2020-yili 730 ming tonna “Wiskos” (yépishqaq tala) ishlepchiqarghan iken.

Stora ensa shirkiti özining qararining melum bir döletke qaritilghanliqini ret qilsimu, biraq bu qararning hem, nayki, adidas qatarliq dangliq xelq'ara markilar “Shinjang paxtisi” ishlitishni toxtatqanliqini élan qilip, xitay hökümitning ochuq-ashkara tehdit sélishi we dölet ichidiki bazirida bayqut qilishigha uchrighan mezgilde élan qilinishi diqqet qozghidi. Bezi analizchilarning körsitishiche, bu xitay hökümitining Uyghur “Irqiy qirghinchiliqi” gha qarshi xelq'ara chemberning asta bolsimu tariyiwatqanliqini körsitidiken.

Biraq bezi analizchilar nishanliq cheklesh tedbirlirining “Irqiy qirghinchiliq” ni toxtitish üchün yéterlik emeslikini ilgiri sürmekte. Gollandiyediki pa'aliyetchi we weziyet analizchisi asiye Uyghur xanimning éytishiche, “Xitay teminlesh zenjiri we halqilirining hemmisini üzgende Uyghurlargha paydiliq weziyet” shekillinidiken.

Asiye Uyghur 1-april ziyaritimizni qobul qilip mundaq didi: “Wetende ishlepchiqirilghan mehsulatlar her xil yollarda pütün dunyadiki dangliq karxaniliridin tartip adettiki karxanilarghiche bir-birsige zenjirsiman baghlinip kétiglik. Eger xelq'ara bu ehwallarni tüzeymiz, Uyghurlarning qul qilinishini tosuymiz dise, xitayning dunya xaraktérlik pütün teminat zenjirlirini éniqlap, ömüchük toridek torliship ketken bu teminlesh zenjiri we halqilirini üzgen waqitta, andin uyghrulargha paydiliq weziyet shekillinishi we xitaygha heqiqiy zerbe bolushi mumkin.”

Uning körsitishiche, xitayning ömüchük toridek torliship ketken dunya xaraktérlik teminat zenjiri uning Uyghur “Irqiy qirghinchiliqi” gha zich baghlinishliq iken. Asiye Uyghur mundaq dédi: “Hazir gherbte oyghinish nahayiti küchlük. Eger mushundaq tereqqiy qilsa xitayning ömüchük toridek torliship ketken teminat zenjirini nahayiti téz tépip chiqalaydu. Chünki bu pütün sahelerge tutushuqluq… shunga xitayning her qandaq soda alaqisi biwaste xitayning Uyghur ‛irqiy qirghinchiliqi‚ gha bérip taqishishidiki seweb del mushu.”

“Wiskos”, yeni “Yépishqaq tala” shinjang jungtey shirkiti ishlepchiqiridighan ximiyelik talalarning peqet bir xil türi. Xitay taratqulirining ilgiri bergen xewerliridin bu shirketning “Ishqa orunlashturush” namida Uyghur mejburiy emgek küchlirini yötkep ishletkenliki melum. Xitay taratqulirining bu heqtiki uchurlirida éytilishiche, bu shirket 2019-yili xotenning kériye nahiyesidin 79 neper Uyghur ishchini özining araldiki zawutigha yötkep kelgen. Uning 2018-yili 10-ayda araldiki zawutigha xotendin yene 84 neper Uyghur emgek küchini yötkigenliki melum.

Melum bolushiche, “Shinjang jungtey ximiye shirkiti” ning aral, korla, toqsun, sanji, urumchi qatarliq jaylardiki zawutlirida 30-40 mingdek ishchi-xizmetchi ishleydiken. Biraq ularning qanchisining Uyghur mejburiy emgek küchi, qanchisining resmiy xizmetchi ikenliki melum emes.

Xewerlerde 25-mart “Xelq'ara süpetlik paxta teshkilati”, “Shinjang paxtisi” ishlitishni chekleshni qarar qilghandimu, “Jungtey ximiye shirkiti” ning qarmiqidiki “Shinjang jungtey toqumichiliq shirkiti” ning “Shinjang paxtisi” we “Shinjang paxta mehsulatliri” sodisi bilen shughullinidighan yaki shughullanmaydighanliqi ilgiri sürülgen. Xitay taratqulirining xewerliride éytilishiche, nowettiki ehwalda “Shinjang jungtey ximiye cheklik hessidarliq shirkiti” bashqa bir xam eshya teminat menbesi tépishqa yaki “Yépishqa tala” ishlepchiqirishni toxtitishqa mejbur bolidiken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.