Уйғур дияридики қуяш енергийәсигә йошурунған мәҗбурий әмгәк

Инсанийәт дуняси йеңи әсиргә қәдәм елиш билән биргә йеңи пән-техника йеңилиқлири барғансери кишиләрниң күндилик һаятиға көплигән қолайлиқларни елип келишкә башлиди. Әнә шуларниң бири нөвәттә барғансери омумлишишқа йүзлиниватқан қуяш енергийәсидин пайдилиниш техникиси болуп, буниңда һечқандақ муһит булғиниш көрүлмәйдиғанлиқи үчүн барғансери көп саһәниң қобул қилишиға еришишкә башлиди. Әмма бу хил енергийәниң һасил болушидики әң муһим вастиларниң бири қуяшниң иссиқлиқини қобул қилип уни енергийәгә айландурушқа керәклик көк таш (polysilicon) болуп, ғәрп дунясидики сода базирида бу хил ташларниң 82 пирсәнти хитайдин келидиғанлиқи мәлум. Буниң аз дегәндиму 50 пирсәнти болса уйғур дияридин чиқидикән. 2020-Йили америкиниң өзидила бу хил көк ташлар үчүн 150 милярд америка доллири мәбләғ селинған. Йеқинда хитайдин импорт қилиниватқан бу хил көк ташларниң әмилийәттә дәл уйғур дияридики мәҗбурий әмгәкниң мәһсули болуватқанлиқи һәққидә көплигән учурлар мәлум болғандин кейин, бу мәсилә йеңиваштин диққәт қозғашқа башлиди.

Америкидики әң чоң сода вә пул-муамилә ширкәтлириниң бири болған бломберг ширкити 13-апрел күни бу һәқтики мәхсус тәкшүрүш доклатини елан қилип, уйғур дияридики қуяш енергийәсигә йошурунған мәҗбурий әмгәккә даир бир қисим реаллиқни җамаәтниң диққитигә сунди. Униңда ейтилишичә, дуня базиридики көк ташлар дәл уйғур дияридики қақас чөлләргә җайлашқан сирлиқ завутларда тәйярлинидиған болуп, бу завутларниң ичидә немиләрниң болуватқанлиқи ташқи дунядин мутләқ мәхпий тутулидикән.

“блумберг хәвәрлири” ториниң мухбирлири бу һәқтики реаллиқниң һәқиқи йүзини көрүп беқиш үчүн март ейида уйғур дияриға барған. Әмма улар олтурған айрупилан үрүмчигә чүшкәндә қораллиқ сақчилар айрупиланға чиқип мухбирларниң кенишкилирини тәкшүргән. Айрудурумдин айрилғандин кейин болса мухбирлар изчил арқисидин тап бесип әгишивалған пайлақчилардин задила қутулалмиған. Мухбирларниң көк таш завутлирини зиярәт қилиш тәливи рәт қилинған болғачқа улар пәқәт сирттин көрүшкә мәҗбур болған.

Хитай һөкүмитиниң ағзидин чүшмәйдиған “ташқи дуняниң шинҗаңға келип әмилийәтни көрүп беқишини қизғин қарши алимиз” дегәндәк тәшвиқатлириниң әксичә болған бу әһвал тоғрисида “бломберг хәвәрлири” ниң мухбирлиридин җеймис майгир мундақ дәйду: “улар изчил бизгә әгишивелип я сүрәт тартқили яки видийо алғили имкан бәрмиди. Шинҗаңдики бу хил‚бихәтәрлик тәдбирлири‛бәкму қаттиқ иҗра қилиниду. Илгири мән бу хил әһвалларни аңлиғанда ‛улар бираз ашуривәттиму қандақ?‚ дәп ойлаптикәнмән. Әмма бу қетим аңлиғанлиримизниң раст икәнликини көрдуқ. Улар изчил бизгә әгишип келиватиду, я пиядә яки машинида. Биз бу хил ғәрәзлик кашила пәйда қилиш қилмишини сүрүштә қилғанда хитай даирилири бизгә ‛биз чәтәл мухбирлириниң халиғанчә қәдәм тәшрип қилишини қарши алимиз‚ дегән иди. Әмма биз көргән реаллиқ буниң пүтүнләй тәтүрисичә болуп чиқти. Биз бу завутлардики ишчиларни көргән җайларниң бири шинте завути болди. Биз кәлгән вақтимизда ишчилар дәл симена алмишип иш башлаш алдида туруптикән. Шулардин икки-үчәйлән тохтап бизниң гәплиримизни аңлиди. Мәқсидимизни чүшәнгәндин кейин ‛кәчүрүңлар, биз мухбирларға гәп қилсақ болмайду. Силәр бу ишларни чоқум завут рәһбәрликидин соришиңлар лазим‚ деди. Қариғанда чәтәлдин кәлгән мухбирларға яки тәкшүргүчиләргә завуттики ишлар тоғрисида немә дәп җаваб беришни уларға хели әтраплиқ өгәткәндәк қилиду.”

Улар сирттин көргән завутларниң бири үрүмчи шәһридин төт саәт йирақлиқтики чөлдә болуп, улар ениқлап чиқалиған мушу хилдики завутлар җәми төт болған. Йәнә келип бу завутларниң һәммиси сүни һәмраһ сүрәтлири арқилиқ ениқланған лагирлардин анчә йирақ болмиған орунларға җайлашқан. Техиму муһими, ашу көк таш завутлириниң бири болған “GCL” ширкити 2019-йили өзлириниң хизмәт доклатида “җәнубий шинҗаңдики намрат районлардин 121 нәпәр уйғур ишчи қобул қилинди” дәп көрсәткән. Бу хилдики “намратлиқтин қутулдуруш вә ишқа орунлаштуруп уйғурларни бай қилиш” һәққидики тәшвиқатлар изчил уйғурларни заманиви қуллар әмгикигә селишниң пәрдазлиниши, дәп тәнқид қилинип кәлгән иди.

Бу һәқтә сөз болғанда доктур адрян зенз буниң нөвәттә бир түрлүк сиясий вәзипә қатарида иҗра қилиниватқанлиқини алаһидә тәкитләйду. “бу һөҗҗәтләр тор бетидин чүшүрүлгән. Бу хилдики нәрсиләрни мән өмрүмдә көрүп бақмиған. Униңда ейтилишичә, карханилар уйғурлардин елинған әмгәк күчлирини йөткәшни қобул қилипла қалмастин, йәнә мәхсус ‛намратлиқтин қутқузуш кадирлири‚ дегән намда әмәлдар тәсис қилған. Бу хилдики әмәлдарлар шинҗаңда немә иш қилиду? бу һөҗҗәтләрдә дейилишичә, бу кадирлар намрат уйғурлар билән йүзму-йүз сөзлишиш арқилиқ уларға партийәниң тоғра сиясәтлирини йәткүзүштәк ‛тоғра дора‚ буйруп бериду. Бу ‛дора‚ болса уларни намратлиқтин қутулдуруш хизмәтлиридур. Буниң билән йезилиқларниң тәпәккүр усулида зор өзгириш барлиққа келидикән.”

“бломберг хәвәрлири” ниң зияритини қобул қилғанда уйғур диярида көп қетимлап тәкшүрүштә болған уйғуршунаслардин руни стенберг бу хилдики “ишқа орунлишиш” ниң бир чоң алаһидилики һәрқачан униң мәҗбурий ишқа ешишта икәнликини тәкитләйду. Униң билдүришичә, бу хилдики ишқа орунлишиш тохтамиға һәрқандақ уйғур җәзмән һечқандақ иккиләнмәй имза қоюши лазим икән. Ундақ болмиғанда у кишиниң баридиған йери 2016-йилидин буян чен чуәнго бәрпа қилип чиққан, аллиқачан милйонларчә уйғурни қамап болған лагирларниң бири болидикән. Уларниң мушу хилдики “тохтамға имза қоюшни рәт қилиш һоқуқиниң болмаслиқи” көп хил амилларға четилидиған болуп, алди билән шу кишигә “тәшкилгә бойсунмайду” дегән қалпақ кийдүрилидикән. Андин қалса у киши йәнә уруқ-туғқанлириниму ойлишип қоюши лазим икән. Бу тоғрисида сөз болған адрян зенз бу хилдики ишчиларниң һәр вақит дәбдәбилик мурасимлар арқилиқ завутларға узитип қоюлушиниң бир түрлүк тәшвиқат болуп кәлгәнликини әскәртиду.

“GCL енергийә ширкити худди өзлири ейтқандәк 2019-йилиниң ахири җәнубий шинҗаң районидики намрат ‛аз санлиқ милләтләр‚дин 121 нәпәр ишчи қобул қилған. Бу хилдики мәлуматлар бу һөҗҗәтләрдә көпләп учрайду. Мәсилән, һөкүмәт даирилириниң пойезға чиқип завутларға ишчилиққа атланған уйғурларни узитип қоюш мурасими һәққидики көрүнүшләр, рәт-рети бойичә тизилған аз санлиқ милләт ишчилириниң охшимиған завутларға таллиниши, уларниң өз бирликлири бойичә тизилғанлиқи дегәнләр һәммисидила учрайду. Бу йәрдә нами тилға елинған әнә шу хил завутларниң бири дәл мушу көк таш ишләпчиқиридиған завутниң нәқ өзи.”

Бу хилдики “ишқа орунлаштуруш” ни хитай һөкүмити изчил өзлириниң уйғурларға қандақ ғәмхорлуқ қиливатқанлиқиниң бир түрлүк испати сүпитидә хитай ичи вә тешида көпләп базарға селиватқанлиқи мәлум. Әмма уйғур ишчилириниң саман нәрқидики мәҗбурий әмгәклири бәдилигә пүтүп чиқиватқан бу мәһсулатларниң хитай ширкәтлиригә қанчилик миқдарда пайда елип келиватқанлиқи задила тилға елинмайду. Болупму өткән он нәччә йилдин буян қуяш енергийә тахтайлириға болған еһтияҗниң милярдлиған сан бойичә ешип беришиға әгишип, бу хилдики завутларниң саниму ешип маңған. Һалбуки ғәрп дунясидики милйонлиған истималчилар өзлири ишлитиватқан көк ташларниң заманиви қуллар әмгики вә уйғур дияриниң муһитини еғир дәриҗидә булғаватқан көмүр қезиш билән чәмбәрчәс бағлинип кәткәнликидин пүтүнләй бихәвәр һалда турмақта икән. Мухбирлар байқиған бу хилдики завутлар шәһәрләрдин йирақ чөлләрдә болуп, улар тезла буниң сәвәбини байқиған: бундақ чәт җайлардики завутлар биринчидин көздин халий болидикән; иккинчидин көк ташларни тарашлаш вә кесип тәйярлашқа ғайәт зор електир енергийәси сәрп болидиған болуп, хитай бу енергийәни завутлардин йирақ болмиған канлардин ғайәт зор санда көмүр қезиш арқилиқ һәл қилған. Завутларға керәклик ток сәрипиятини һәл қилиш үчүн зор миқдар көмүр көйдүрүлгәнликтин әтраптики шәһәрләрниң һава булғиниш көрсәткүчлири изчил “қизил” һаләттә болуп кәлгән.

Нөвәттә бу хилдики қатму-қат қабаһәтләргә чирмашқан һалда тәйярлиниватқан көк ташларниң һәқиқи қияпити барғансери ашкара болуватқан болуп, ғәрп дөләтлири бу реаллиқ алдида өзлириниң виҗданиға мас келидиған тәдбирләрни елишни аллиқачан башлиған. Болупму явропа иттипақи вә америка елан қилған бир қисим хитай ширкәтлиригә имбарго қоюш тәдбирлири буниң бир қисми болуп, хитай һөкүмитиниң бу хил тәдбирләрни “дүшмән күчләрниң бизни вәйран қилиш сүйқәсти” дәп тәшвиқ қилишиниң өзи икки тәрәп оттурисидики һаңниң барғансери зорийип беришидин дерәк бәрмәктә икән.