Kanada hökümitige Uyghur mejburiy emgikige chétishliq quyash énérgiye taxtilirini cheklesh bésimi kücheydi

Amérika soda wekili katérin tay, kanada xelq'ara soda ministiri meriy éng, méksika iqtisad ministiri tatiyana klozér karillo ötken hepte kanadaning wankowér shehiride körüshkende, amérikaning sabiq prézidénti tramp dewride kanada quyash énérgiye taxtisi mehsulatlirigha qoyulghan tamozhna béjini bikar qilishqa kélishken. Meriy éng ötken jüme küni, yeni 8-iyul küni hasil qilghan bu kélishim tereplerning “Hawa kilimat özgirishige qarshi köresh qilish we yéshil énérgiye tereqqiyatigha bolghan ortaq ehdini namayan qilidu” dep teswirligen.

Biraq bu kélishim kanadadiki kishilik hoquq teshkilatlirida “Kanada quyash énérgiyesi” ge oxshash Uyghur mejburiy emgikige chétishliq, dep qariliwatqan shirketlerning Uyghur mejburiy emgiki mehsulati bolghan quyash énérgiyesi taxtilirini kanada arqiliq amérikagha éksport qilish endishisini peyda qilghan.

Halbuki, kanadadiki “Kanada quyash énérgiyesi” shirkiti Uyghur élide xitay hökümitining “Namratliqtin qutquzush” namidiki Uyghurlarni mejburiy yötkep ishqa orunlashturush programmisigha qatnashqan “GCL Poli énérgiye” (GCL-Poly), namliq köktash énérgiye shirkiti bilen hemkarliq ornatqan, shundaqla Uyghur élining tumshuq shehiride bir quyash énérgiyesi qurulush türini yolgha qoyghan. En'gliyediki hallam shéféld uniwérsitéti qarmiqidiki hélinna kénidiy merkizining yéqinda élan qilghan doklatida, “GCL Poli” énérgiye shirkiti xitayning quyash énérgiyesi taxtisi matériyallirini ishlepchiqiridighan 4 chong shirkitining biri ikenliki, uning Uyghur élide hökümetning emgek küchlirini yötkesh programmisigha qatnashqanliqini bildürgen.

Kanada “Uyghur heqlirini qoghdash qurulushi” ning xadimi qeyyum mesimof, bu éhtimalliqning ularda endishe qozghishi heqliq ikenlikini bildürdi. Uning 14-iyul bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda éytishiche, bu kanadaning qanunchiliq jehettiki ajizliqini namayan qilmaqtiken.

Biz bu munasiwet bilen 14-iyul “Kanada quyash énérgiyesi” shirkitining kanadaning ontari'o ölkisidiki ishxanisigha téléfon qilip, ularning tumshuq shehiridiki qurulush türi, xitayning GCL poli énérgiye shirkiti bilen bolghan shériklik munasiwitige da'ir doklat we xewerlerge qarita inkasini élishqa tirishqan bolsaqmu, biraq bu shirket so'alimizgha jawab qayturmidi. Bu shirketning yer shari meblegh salghuchi shérikler ishlirigha mes'ul xadimi deywid pasku'al(David Pasquale), sulalimizni élxet arqiliq ewetishimizni telep qildi. Biz so'alimizni élxet arqiliq ewetken bolsaqmu, biraq uningdin hazirgha qeder héchqandaq jawab kelmidi.

Buning aldida bu shirket kanada taratqulirigha bayanat bérip, özlirining Uyghur mejburiy emgikini ishletkenlikini ret qilghan. Bu shirketning meblegh salghuchilargha munasiwet ishlar diréktori isabél jang(Isabel Zhang) “Yershari we pochta” gézitining ziyaritini qobul qilghanda, shirketning tumshuq shehiridiki qurulush türini ötken yili sétiwetkenliki we shirket mudiriyitidin mupettish shirkiti teklip qilip, özlirining ishlepchiqirish we teminlesh zenjiridiki kishilik hoquq hem mejburiy emgek mesililirini tekshürüshni telep qilidighanliqini éytqan.

Lékin kanadadiki “Ra'ul wollénbérg kishilik hoquq merkizi” ning qanun meslihetchisi, adwokat yunah diyamondning éytishiche, nöwettiki weziyette kanadaning amérikigha oxshash qanun chiqirip, xitayning irqiy qirghinchiliq ehdinamisige xilapliq qilishi, qullar emgikige qarshi turushi zörüriyetke aylan'ghan. Yunah diyamond 14-iyul ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Bizning hazirghiche amérikaning ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ gha oxshash qattiq qanunimiz yoq. Shunga, kanadaning bolupmu qismen yaki pütünley bolsimu Uyghur rayonida ishlepchiqirilghan bolsila barliq mehsulatlarni chekleydighan bir qanunni maqullashqa éhtiyaji bar. Chünki, kanada amérikagha oxshash Uyghur élidin kelgen herqandaq mehsulatqa mejburiy emgek mehsulati, dégen mölcher bilen mu'amile qilishi kérek. Bu qanun desturimizda bolushi kérek bolghan madda bolsimu, biraq kanada téxi bu qanunni chiqarmidi.”

Yunah diyamondning éytishiche, kanadaning bu xil mesililerni bir terep qilidighan mupettishi bolsimu, biraq mejburiy emgekning kölimi we derijisidin alghanda bu, barliq kanada hökümet organlirining birdek masliship heriket qilishini telep qilidiken. Yunah diyamond: “Bizning buninggha oxshash shirketning chet'elge baghlinishliq mesilisini bir terep qilidighan mupettishimiz bar. Biraq kanada shirketlerning irqiy qirghinchiliq we keng kölemdiki wehshiylik jinayetlirige shérik bolup qalmasliqi üchün barliq hökümet organlirini birdek masliship heriket qilishigha éhtiyajliq. Shunga, bu peqet birla hökümet orginining wezipisi bolup qalmasliqi, barliq hökümet apparatliri masliship heriket qilishi kérek. Shundaq bolghandila bu mejburiy emgekning aldini élish méxanizmini kücheytip, uni téximu ünümdarliqqa érishtürgili bolidu” dédi.

“Kanada quyash énérgiyesi” shirkitidiki isabél jang “Yer shari we pochta” gézitining ziyaritini qobul qilghanda, özlirining ishlepchiqirish we teminlesh zenjiridiki kishilik hoquq hem mejburiy emgek mesililirini tekshürüshni telep qilidighanliqini éytqan bolsimu lékin u bundaq bir tekshürüshning qaysi mesililerge chétilidighanliqi we tekshürüsh doklatini ashkara élan qilidighan-qilmaydighanliqi toghrisida héchqandaq uchur bermigen. Kishilik hoquq teshkilatlirining doklatlirida qeyt qilishiche, Uyghur élining nöwettiki weziyiti iqtisadiy mupettish shirketlirining rayonda musteqil, ishenchlik we terepsiz bir tekshürüsh élip mumkinchiliki yoq iken.

“Kanada Uyghur heqlirini qoghdash qurulushi” diki qéyyum mesimof 14-iyul ziyaritimizni qobul qilghanda, kanadaning qanunidiki bu boshluq amérika, kanada, méksika arisidiki erkin soda kélishimining mejburiy emgekni chekleshke a'it maddilirigha xilapliq qilishnimu keltürüp chiqiridighanliqini bildürdi.

Bu mesilide kanadaning amérikaningmu bésimigha uchrawatqanliqi melum. Amérika soda wekili katérin tay ötken hepte “Yer shari we pochta” gézitining mexsus ziyaritini qobul qalghanda amérika, kanada, méksika arisidiki soda söhbitide xitay mesilisining, bolupmu Uyghur mejburiy emgiki we teminlesh zenjiride xitaygha tayinip qélish mesilisining söhbettiki zor salmaqni teshkil qilghanliqini éytqan. U: “Biz peqetla kanadani menbe qilghan quyash énérgiyesi taxtilirining kirishige yol qoyuwatimiz… her ikki terepning bashqa jaylardin naheq ishlepchiqirilip yaki naheq sétiwélinip kélin'gen quyash énérgiyesi taxtilirining, bolupmu xitaydin kelgen, dunya quyash énérgiyesi taxtisining 85 pirsentini teshkil qilidighan énérgiye taxtilirigha arqa ishik bolup bermeslik toghrisida ehdimiz bar” dégenidi.