Уйғур мәҗбурий әмгикигә қарши сәп америкадин явропаға қәдәр кеңәймәктә

Германийә таратқулирида 14-июл елан қилинған хәвәрләрдә тилға елинишичә, германийә ташқи ишлар министири анналена байербок шу күни бремен шәһиридә пуқралар билән сөһбәт өткүзгәндә, бир нәпәр шәһәр аһалиси германийәниң хитай билән болған қоюқ иқтисадий алақисиниң хитай диктаторлириға ярдәм беридиған-бәрмәйдиғанлиқини билишни халайдиғанлиқини ипадилигән. Анналена байербок униң сөзигә җаваб бәргәндә германийәниң мустәбитләрни қоллимайдиғанлиқини билдүрүп: “биз уйғур мәҗбурий әмгикигә четишлиқ мәһсулатларниң явропа базарлириға киришини чәклидуқ” дегән вә буниң явропа иттипақиниң өлчәмлик қиммәт қарашлириға асасланған бундин кейинки муқим ташқи сиясити икәнликини билдүргән.

19-Июл күни германийә долқунлири радийоси елан қилған “америкаға әгишип явропа иттипақи вә канадаму шинҗаң мәһсулатлирини байқут қилди” намлиқ хәвәрдә баян қилишичә, явропа иттипақи вә канада уйғур мәҗбурий әмгикигә четишлиқ мәһсулатларниң өз базарлириға киришини чәкләш қәдимини басқан. Бу хәвәрни 19-июл американиң юқири дәриҗилик бир әмәлдари ройтерс агентлиқиниң мухбирлириға билдүргән.

Бу йил 6-айниң 21-күнидин етибарән президент байден һөкүмити тәрипидин мақулланған “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” америкада рәсмий иҗра қилинишқа башлиған болуп, явропа иттипақи техи бу җәһәттә дадил қәдәм басмиған. Хәвәрдә тилға елинишичә, 6-айда америка ташқи ишлар министири антонй билинкен чақириқ елан қилип, мәҗбурий әмгәкни йәршари тәминләш зәнҗиридин тазилап чиқиришни оттуриға қойған. У сөзидә хитайниң уйғурларға йүргүзүватқан зораванлиқини қаттиқ әйибләп мундақ дегән: “биз иттипақдашлиримизни вә шериклиримизни йәршари тәминләш зәнҗиридә мәҗбурий әмгәкниң болмаслиқиға капаләтлик қилишқа, шинҗаңдики зораванлиқларни ашкара әйибләшкә, бизниң сепимизгә қошулуп, хитай хәлқ җумһурийити һөкүмитини зораванлиқ қилмишлирини һәм кишилик һоқуқ дәпсәндичиликини дәрһал тохтитишқа дәвәт қилишқа чақиримиз”.

Уйғур мәҗбурий әмгикиниң мәвҗутлуқини изчил инкар қилип келиватқан хитай һөкүмити шу чағда ташқи ишлар министири баянатчиси ваң винбинниң тили арқилиқ инкас қайтуруп: “америка тәрәп аталмиш қануний шәкилләр арқилиқ шинҗаңда мәҗбурий ишсизлиқ пәйда қилип, йәршарини хитай билән болған бағлиништин айрип ташлашқа урунмақта. Хитай һөкүмити буни қаттиқ әйибләйду вә қәтий қарши туриду, һәмдә үнүмлүк тәдбирләрни қоллинип, хитай карханилирини вә пуқралириниң қануний һоқуқ, мәнпий´әтини қоғдайду” дегән.

Бирақ, хитайниң қандақ тәдбирләр билән “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ға үнүмлүк тақабил туруватқанлиқи мәлум әмәс. Көзәткүчиләрниң қаришичә, бу қанун йолға қоюлғандин буян уйғур дияридики пахта мәһсулатлириниң сетилиши чәклимигә учриған. Бу һал бәлгилик дәриҗидики ишсизлиқларниму кәлтүрүп чиқарған. Хитайниң уйғур елигә орунлашқан “ишләпчиқириш қурулуш армийәси” ниң әң чоң кирим мәнбәси болған бу пахтиларни “районниң муқимлиқини сақлаш” мәқситидә хитай дөлити өзи сетивелишқа мәҗбур болған. Ши җинпиңниң 12-июлдин башлап уйғур диярида елип барған туюқсиз вә мәхпий зияритиниң бир сәвәбиму дәл мушу мәсилигә четилидикән.

Уйғур мәҗбурий әмгикигә қарши сәп хитайниң әң чоң иқтисадий базири болған америкадин явропаға қәдәр кеңәйгән тәқдирдә, бу хитайға вә хитайниң мәҗбурий әмгикиниң қурбаниға айлиниватқан уйғурларға қандақ тәсир көрситиши мумкин?

Д у қ рәиси долқун әйса әпәнди бу соалға җаваб бәргәндә, америка вә явропада тәң йолға қоюлған бу чәклимиләр навада үнүм көрсәткән тәқдирдә, пулниң күчигә тайинип зораванлиқ қиливатқан хитай иқтисадиға еғир зәрбә елип келидиғанлиқини, буниң хитайниң җаза лагерлири сиясити вә “уйғур ирқий қирғинчилиқиға” биваситә тәсир көрситидиғанлиқини тәкитлиди.

Д у қ муавин рәиси пәрһат муһәммиди әпәнди бу һәқтә тохталғанда, америка вә явропада йолға қоюлуватқан хитайға қарши түрлүк җаза тәдбирлириниң уйғур дияридики хитай ширкәтлири һәм һакимийәт қатлимида еғир қалаймиқанчилиқ пәйда қиливатқанлиқини илгири сүрди.