Майкил поснер: “уйғур мәҗбурий әмгикини толуқ чәкләштә вәзипә еғир, мәнзил узақ!”

Мухбиримиз әзиз
2022.08.24
Michael-Posner-voa.jpg Америка ташқи ишлар министирлиқиниң ярдәмчи министири, “демократийә, кишилик һоқуқ вә әмгәк комитети” ниң мәсули майкил поснер (Michael Posner) әпәнди “америка авази” ниң зияритини қобул қилмақта. 2022-Йили 23-авғуст.
VOA

2022-Йили муһаҗирәттики уйғурларни әң хурсән қилған ишларниң бири “‍уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қанун лайиһәси” ниң рәсмий иҗра қилиниши болди. Америка һөкүмитиму бу җәһәттә хитайниң зулми, шундақла уйғурларни мәҗбурий әмгәккә селишини әйибләш вә бу һәқтики мунасивәтлик тәдбирләрни иҗра қилишта изчил болуп кәлди. Һалбуки, хитайниңму тездин бу җәһәттики бәзи йочуқлардин пайдилинип, мәзкур қанун лайиһәсини карға кәлмәс қилип қоюшқа урунуватқанлиқи охшимиған шәкилләрдә мәлум болушқа башлиди. Болупму уларниң тездин бу хил чәклимиләр иҗра қилинмайдиған явропа базириға охшаш җайларда уйғурларни “заманиви қул” ларға айландуруш арқилиқ ишләпчиқирилған товарларни давамлиқ һалда сетиватқанлиқи буниңдики бир чоң аҗизлиқни ашкарилап бәрди. Бу хилдики мәсилиләр америка ташқи ишлар министирликиниң ярдәмчи министири, “демократийә, кишилик һоқуқ вә әмгәк комитети” ниң мәсули майкил поснер (Michael Posner) билән ““америка авази” ниң бу һәқтики мәхсус сөһбитидә алаһидә орун алди.

23-Авғусттики бу сөһбәттә майкил поснер алаһидә тәкитлигән бир нуқта дәл мушу хил “заманиви қуллар әмгики” дин қандақ қилғанда әң зор дәриҗидә сақлиниш мәсилиси болди. Униң баян қилишичә, нөвәттә хитайдики завутларниң уйғурларни мәҗбурий әмгәккә селиш арқилиқ ишләпчиқарған бир қисим мәһсулатлири бу хил мәһсулатларни чәкләш һәққидә ениқ бәлгилимиләр мәвҗут болмиған явропа базири, шуниңдәк японийә вә австралийәгә охшаш җайларға екиспорт қилинип, андин бу җайлардин америка базириға йолланмақта икән. Шуңа бу мәнидин алғанда мушу хилдики мәҗбурий әмгәкни чәкләш қанун лайиһәсиниң америка тәвәсидила мәвҗут болуши бу һадисиләрни чәкләшкә купайә қилмайдикән. Бу қанун лайиһәсиниң америка дөләт мәҗлисидә һәр икки палатаниң мутләқ үстүн аваз бериши билән мақулланғанлиқи буниң һәммила киши қобул қилидиған реаллиқ икәнликини көрситидиған болуп, бу хилдики қанунниң башқа җайлардиму оттуриға чиқишини әмәлгә ашуруш һазир муһим вәзипиләрниң бири һесаплинидикән.

Майкил поснерниң қаришичә, уйғур дияридики мәҗбурий әмгәк мәһсулатлирини чәкләштики йәнә бир қийин өткәл нөвәттики ширкәтләрниң буниңға қайси дәриҗидә арилишип қалғанлиқиға һөкүм қилиш һесаплинидикән. Қанун лайиһәсидә “мәҗбурий әмгәк күчлирини ишләткән завутларниң маллири, мәһсулатларға мәҗбурий әмгәк арқилиқ қолға кәлгән пахта яки көкташ дегәндәк материялларни ишләткәнләр бирдәк чәклиниду” дәп бекитилгән болсиму буниңға һөкүм қилиш ундақ асан әмәс икән. Чүнки һазирғичә уйғур дияридики әмгәк муһитини көзитип туридиған бир мустәқил орган мәвҗут ‍әмәс болуп, хитай һөкүмитиниң қатму-қат чәклимилири мәвҗут болуватқан әһвалда хәлқаралиқ ширкәтләрниң мустәқил тәкшүрүш гуруппилирини әвәтип, бу әһвални өз алдиға тәкшүрүп көрүшиму асанға чүшмәйдикән. Шуңа бундақ чоң ширкәтләрму “бизниң мәһсулатлиримизға уйғурларниң мәҗбурий әмгики арилишп қалмиған” дәп кесил ейталмайдикән. Болупму пахта-тоқумучилиқ вә қуяш енергийә тахтиси саһәсидики ширкәтләр үчүн бу әң зор баш қетимчилиқи болуп қалмақта икән.

Әнә шу хил баш қетимчилиқидин қутулуш үчүн бәзи ширкәтләр, болупму уйғур дияри билән вастилик яки бивастә һалда бағлинишлиқ болған кийим-кечәк, йемәк-ичмәк саһәсигә мәнсуп ширкәтләр өзлириниң мәһсулатлириға һечқандақ мәҗбурий әмгәкниң арилишип қалмиғанлиқиға һөкүм қилалмиғанлиқтин бу хил аваричилиқтин бирақла қутулуш үчүн хам әшя мәнбәсини башқа дөләткә мәркәзләштүрүшни ойлиған. Әмма тәминләш зәнҗириниң йәнә бир учи айлинип келип йәнила хитай болғанлиқи үчүн буму таза көңүлдикидәк чарә болмай қалған. Болупму вйетнам, камбоджа қатарлиқ җайлардики пахтиларниң мәнбәси йәнила уйғур дияри болғанлиқтин бу җайлардин пахта сетивелиш билән бу мәсилә йәнила һәл болмайдикән. Америка базирида сетиливатқан қуяш енергийә тахтисиниң 90 пирсәнти хитайдин келидиғанлиқи, йәнә келип буниңға ишлитиливатқан көкташ (polysilicon) ларниң көп қисми уйғур дияридин чиқидиғанлиқи үчүн буму ундақ бир еғиз сөз биләнла һәл болидиған қийинчилиқ болмай қалидикән. Бундақ әһвалда һәм пакиз енергийә мәсилисини һәл қилиш һәм кишилик һоқуқ мәсилисини ташлап қоймаслиқ үчүн буниңға үнүмлүк бир чарә тепишта мәнзил бәк узақ болуп қалмақта икән.

Майкил поснерниң қаришичә, нөвәттә уйғур дияридики лагер системиси аллиқачан йоқ дегәндиму бир милйондин артуқ кишини ютуп кетиватқан болуп, буларниң нәччә йүз миңи мәҗбурий әмгәккә селинмақта икән. Нөвәттә юқуриси америка президентидин тартип төвәндә һәрқайси дәриҗилик һөкүмәт әмәлдарлириғичә охшимиған сорунларда уйғурларниң мәҗбурий әмгәккә селиниватқанлиқини тәкитлимәктә икән. Бу һал һазир америка дөләт мәҗлисидиму барғансери муһим темилардин болуп қалмақта икән. Бундақ әһвалда америка һөкүмити уйғур мәҗбурий әмгәк мәсилисидә техиму әмәлий вә үнүмлүк болған бәзи ишларни қилиши тамамән мумкин икән. Буниң бири америка һөкүмити өз иттипақдашлириниму ашу хил қанун лайиһиси мақуллашқа риғбәтләндүрүши лазим икән. Иккинчиси, бирләшкән дөләтләр тәшкилати (б д т), хәлқара әмгәк тәшкилати қатарлиқ хәлқаралиқ тәшкилатларниң колликтип тиришчанлиқини әмәлгә ашуруш бәк муһим икән. Бу нуқтини аллиқачан тонуп йәткән хитай һөкүмити хәлқара тәшкилатларни индәккә кәлтүрүшниң йоллирини ечиш билән алдираш болмақта икән. Үчинчиси, уйғур дияридики мәҗбурий әмгәккә бағлинишлиқ ширкәтләр мәсилисиму муһим орунни игиләйдикән. Хитай һөкүмити өткән бирнәччә йилда уйғурларниң мәҗбурий әмгикини әйиблигән бирнәччә ширкәтни “җазалаш” вә охшимиған шәкилләрдә һуҗум қилиш арқилиқ нәччә онлиған башқа ширкәтләргә “ибрәт қилиш” усулини қоллинип кәлгән. Шуңа бу җәһәттә ширкәтләрниң бу җәһәттики баш қетимчилиқини һәл қилишму зор мүшкүлатларниң бири икән.

Мәлум болушичә, хитай һөкүмитиниң уйғурларни қирғин қилиши һәмдә мәҗбурий әмгәккә селиши ташқи дуняға көпләп мәлум болғандин кейин бу һәқтики тәнқидләр зор дәриҗидә әвҗ алған. Шуниң билән биргә хитай һөкүмитиниң буниңға өктәмләрчә қаршилиқ көрситишиму юқури пәллигә чиққан. Йәнә келип уларниң лагир системиси, зор тутқун, мәҗбурий әмгәк, омумий назарәт қатарлиқ җәһәтләрдики тәдбирлири техиму мукәммәлләшкән. Бу омумий бастурушниң “баш қомандани” болған ши җинпиңниң бу йил күздә чақирилидиған 20-қурултайда йәнә бир қетим қайтидин “алий рәһбәр” болуп “сайлинидиғанлиқи” муқимлашқан әһвалда хитайниң нөвәттики сиясәтләрни өзгәртиш еһтималлиқи йоқниң орнида болмақта икән. Бу хил реаллиқ алида уйғур мәҗбурий әмгикини үнүмлүк чәкләш дуч келидиған хирисларму зор дәриҗидә ашмақта икән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.