Uyghur mejburiy emgikige chétishliq “Shinjang shoxlisi” en'giliyede ghulghula qozghimaqta

Bir ishchi pemidur ishlepchiqirish séxida ishlewatqan körünüsh. 2022-Yili 3-awghust, bash egim shehiri

Yéqinda en'gliye we gérmaniye bazarlirida “Italiye mehsulati” dep sétiliwatqan shoxla (pemidur) qiyamlirining terkibide Uyghur mejburiy emgikige chétishliq “Shinjang shoxlisi” ning barliqi ashkarilandi. Melum bolushiche, “Shinjang shoxla qiyami” ning en'giliye we gérmaniye bazirigha kirishi hem “Italiye mehsulati” dep sétilishida bezi italiye shirketliri wasitichilik roli oynimaqta, shuningdek bu mehsulatlarni Uyghur élidiki mejburiy emgekke chétishliq xitay shirketliridin import qilmaqta iken. En'giliye radiyo shirkiti (BBC) ning bu mehsulatlarni etrapliq tekshürüshidin “Shinjang shoxla qiyami” ning italiyede pishshiqlap ishlinidighanliqi, andin “Italiye mehsulati” dégen tamgha bésilip, en'gliye, gérmaniye qatarliq döletlerning istémaligha sunulghanliqi melum bolghan.

BBC Ning qeyt qilishiche, ular köp qismigha italiye markisi bésilghan yaki xéridarlargha italiye mehsulatidek körsitilgen 64 xil shoxla qiyami mehsulatining ewrishkisini tejribixanida tekshürüsh arqiliq, ulardin 17 xil shoxla qiyami mehsulatining terkibide “Shinjang shoxlisi” barliqini éniqlap chiqqan.

Uyghur rayonida shoxla (pemidur) hosullirining yighiwélin'ghan körünüshi. 2024-Yili 12-séntebir, bortala. XINHUA

Bu jeryanda BBC awstraliyediki dunyagha dangliq “Ishenchlik menbe” (Source Certain) namliq mehsulat menbesini éniqlash shirkitige shoxla qiyamlirining kélish menbesini tehqiqleshni hawale qilghan. “Ishenchlik menbe” shirkiti shoxla qiyamlirining esli kélish menbesi bolghan döletlerge xas “Barmaq izliri” ni tehqiqlesh arqiliq qaysi shoxla qiyami matériyalining kélish menbesi italiye, yene qaysisining kélish menbesi xitay ikenlikini békitken. BBC Ning bildürüshiche, tehqiqlesh netijiside 64 xil shoxla qiyami mehsulatining köp qismining kélish menbesi italiye, lékin 17 xil shoxla qiyami mehsulatining menbesi xitay bolup chiqqan. Bu 17 xil mehsulatning 10 xilini italiyening antoni'o petti( Antonio Petti) namliq shoxla qiyami shirkiti ishletkenliki qeyt qilinmaqta.

Amérikadiki “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning aliy tetqiqatchisi, Uyghur mejburiy emgiki we lagér mutexessisi doktor adriyan zénzning körsitishiche, bu tereqqiyat Uyghur mejburiy emgiki mehsulatlirining kélish menbesini éniqlash nuqtisidin intayin muhim iken. Bu qétimliq tekshürüshke qatnashqan adriyan zénz 2-dékabir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Bu doklatta Uyghur rayonida ishlepchiqirilghan shoxla mehsulati éniqlap chiqilghan. Iz qoghlash sistémisi bolsa italiyedin, bolupmu italiye shirketliridin en'giliye we gérmaniyediki talla bazarlirighiche iz qoghlap chiqqan. Ular ximiyelik sinaq qilish usulini qollinip, shoxla qiyamlirining perqi arqiliq ‛shinjang shoxlisi‚ni éniqlap chiqqan. Shunga, bu intayin muhim bir tereqqiyat.”

XINHUA

Melum bolushiche, antoni'o petti shirkiti 2020-yildin 2023-yilghiche xitaydiki “Shinjang güenning shirkiti” din 36 milyon kilogiram shoxla qiyami kirgüzgen iken. En'giliye radiyo shirkiti (BBC) 2024-yili 4-aydin 8-ayghiche bolghan ariliqta antoni'o pettining en'giliye bazirida sétiliwatqan 10 xil shoxla qiyami mehsulatini tekshürgen. Halbuki, antoni'o petti shirkiti BBC gha amérika hökümiti 2020-yili “Shinjang güenning shirkiti” ge Uyghur mejburiy emgiki seweblik jaza yürgüzgendin béri ularning shoxla mehsulatini sétiwélishni toxtitip, “Baju qizil méwe soda shirkiti” din qerellik shoxla qiyami sétiwélip kelgenlikini éytqan. BBC Ning bildürüshiche, antoni'o petti shirkiti “Baju qizil méwe soda shirkiti” ning “Mejburiy emgekke qatnashmighanliqi” ning qeyt qilsimu deliller, jümlidin mal yollanma sanliq melumati “Baju qizil méwe soda shirkiti” ning bir “Qalqan shirkiti” ikenlikini körsetmekte iken.

Adriyan zénz Uyghur élidiki xitay karxanilirining Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirini éksport qilishta saxta shirket qurup, mehsulatlirini shularning namida éksport qiliwatqanliqini bildürdi. Adriyan zénz mundaq didi: “Mesilen, buningda bir karxana qalqan shirkettin birni qurghan, emeliyette bu shirket ‛shinjang güennong shirkiti‚ge baghliq bir saxta karxana. Halbuki, “‛shijang güennong shirkiti‚ yeni shinjangning shoxla qiyami ishlepchiqarghuchi bu saxta shirket arqiliq özining shoxla mehsulatlirini oxshimighan namlarda bashqa döletlerge, bolupmu italiyege éksport qilip kelgen.”

Xitay dunyadiki eng chong shoxla ishlepchiqarghuchi dölet bolup, dunya shoxla mehsulatining üchtin bir qismini xitay ishlepchiqarmaqta. Halbuki, xitay sanliq melumatlirida körsitilishiche xitayning yilliq omumiy shoxla mehsulatining 80 pirsenti Uyghur élide ishlepchiqirilidiken. BBC Ning bildürüshiche, ular yéqinqi 16 yil mabeynide Uyghur élidiki shoxlazarliqlarda mejburiy emgekke sélin'ghan yaki shuninggha shahit bolghan 14 kishi bilen körüshken. Ulardin ilgiri türmide yatqan exmet isimlik bireylen, eyni waqitta türme da'irilirining özlirige “Bu shoxlilar éksport qilinidu” dégenliki we her küni 650 kilogiram shoxla üzmise, tok kaltiki yeydighanliqini éytqan.

Halbuki, amérika stanford uniwérsitéti “Démokratiye, tereqqiyat we qanun bilen bashqurush merkizi” ning ziyaretchi tetqiqatchisi, doktor sofiy richardson (Sophie Rochardson) ning qeyt qilishiche, BBC ning doklati döletlerning mejburiy emgek mehsulatlirini cheklesh méxanizmining yenila ajizliqini körsetmekte iken. Sofiy richardson mundaq deydu: “Nurghun jehetlerdin mejburiy emgek mehsulatlirining pütün dunyada sétilishi, bolupmu qanun tüzülmisi qattiq döletlerdimu bazargha sélinishi heyran qalarliq ish emes. Bu xil mehsulatlarni bazarda uchritish bu döletlerning qanun ijra qilish méxanizmi yenila ajiz ikenlikini körsitidu.”

En'giliyede turushluq Uyghur pa'aliyetchi, “Uyghur irqiy qirghinchiliqigha xatime bérish birleshmisi” ning re'isi rehime mehmut 2-dékabir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda “Bu hal en'giliyening yéngi qanun chiqirip, Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirini cheklishining qanchilik zörüriyetke aylan'ghanliqini körsitidu” dédi. Rehime mehmutning qarishiche, doklat yene bezi italiye we xitay shirketlirining soda exlaqidiki chériklikni échip bergen.

BBC Ning körsitishiche, ular bu doklatni teyyarlashta dunyaning her qaysi jayliridiki mal yollanma sanliq melumatlirini toplash arqiliq, “Shinjang shoxlisi” ning yawropagha qandaq kélidighanliqini éniqlap chiqqan. Doklatta “Shinjang shoxlisi” ning poyiz arqiliq qazaqistan'gha, qazaqistandin ezerbeyjan we giruziye arqiliq italiyege kélidighanliqini bildürgen. Halbuki sofiy richardson xanim bu ehwal Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirining, bolupmu yéza igilik mehsulatlirining murekkep yollar bilen xelq'ara bazargha kiriwatqanliqini körsitiwatqanliqini bildürdi.

Sofiy richardson mundaq deydu: “Méningche, doklatta nahayiti yaxshi yorutup bérilgen bir murekkep hadise yéza igilik mehsulatlirining bu jayda sétiwélinip, u yerdin 2-dölette pishshiqlap ishlinishi, andin orap qachilinip 3-dölette sétilishidur. Halbuki, bu jeryan mehsulatning kélish menbesini perez qilishni téximu murekkepleshtürgen. Shunga, kishilik hoquq mes'uliyitini ada qilishta malning teminlesh zenjiridiki tunji kélish menbesini sürüshtürüsh zörür bolmaqta.”

Halbuki, doktor adriyan zénz yawropa ittipaqining Uyghur mejburiy emgikini cheklesh qanunini resmiy ijra qilishi heqqide toxtilip: “Bu yerdiki xeter shuki, yawropa ittipaqi kelgüsi üch yil ichide bu qanunni ijra qilinishqa bashlisa, en'giliye ‛shinjang shoxla qiyamliri‚ning tökme qilip sétish bazisigha aylinip qélish xewpi mewjut” dep körsetti.

2024-Yili 5-ayning axirlirida 82 wagonluq “Shinjang shoxla qiyami” bésilghan bir poyéz ürümchi yük wogzalidin daghdughiliq yolgha chiqip, qazaqistan arqiliq ezerbeyjan we giruziyege ötken, andin giruziyedin déngiz arqiliq girétsiyege bérip, u yerdin italiyening salirno portigha yétip kelgen. Emma bu mehsulatlar salérno portida “Koldirité” namliq italiye yéza igilik ammiwi teshkilatining qarshiliqigha uchrighan. Bu teshkilat “Shinjang shoxlisi” ning “Adaletsiz riqabet” we “Gheyriy exlaqi” sodidin paydiliniwatqanliqini ilgiri sürgen. Bu weqe xelq'araning “Shinjang shoxlisi” we uning Uyghur mejburiy emgiki bilen bolghan alaqisige diqqitini qozghighan idi.