“Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” mejburiy emgekni chekleshte yéterlikmu?

Xitayning melum shirkitining zawutida lagérdiki Uyghurlarni mejburiy emgekke séliwatqan körünüshi. 2018-Yili 17-öktebir, xoten.

Amérika prézidénti jow baydén ötken yili 12-ayda imza qoyghan “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” bu yil 21-iyundin bashlap resmiy ijra qilinishqa bashlidi. Mezkur qanun'gha asasen Uyghur rayonida ishlepchiqirilip,  amérikagha import qilinidighan her qandaq mehsulatning Uyghur mejburiy emgiki bilen chétishliqi yoqliqi qayil qilarliq deliller bilen ispatlanmighuche, amérika bazirigha kérishi cheklinidu.

Amérika “Heptilik xewerler” zhurnilida 7-iyul élan qilin'ghan bir maqalide körsitishiche, nöwette 35 dölettiki 803 shirketning Uyghur mejburiy emgikidin biwasite yaki wastiliq payda éliwatqanliqi melum bolghan.

Amérika tamozhna we chégra qoghdash idarisi “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” resmi yolgha qoyulushtin burun, mezkur qanunni ijra qilishning konkirét qollanmisini élan qilghan. Qollanmida kiyim-kéchek, paxta, pemidur, shundaqla quyash énérgiye taxtisining halqiliq matériyali bolghan köktash, yeni polisilikon mehsulatlirini öz ichige alghan import mehsulatlarning Uyghur mejburiy emgikige chétishliq bolush nisbitining yuqiri bolidighanliqi alahide eskertilgen.

“Xitay höjjetliri” tor bétide 26-iyul élan qilin'ghan bir maqalide körsitilishiche, amérika Uyghur rayonidin 300 milyon dollar etrapida mal import qilidiken. Undaqta, bu yil 21-iyundin bashlap resmiy ijra qilinishqa bashlighan yéngi qanunning tekshürüsh méxanizmi bu shirketlerge qandaq tesir qilidu? “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” Uyghur mejburiy emgikini tüp yiltizidin qomurup tashlashqa yéterlikmu?

“Shéféld hallam uniwérsitéti” xéléna kénidiy merkizining kishilik hoquq we zamaniwi qulluq mesilisi boyiche tetqiqatchisi, proféssor lawra mirféy (Laura T. Murphy) Bu heqte ziyaritimizni qobul qildi. U mundaq dédi: “Biz xitay kompartiyesining qandaq siyaset yürgüzidighanliqini belgiliyelmeymiz, emma özimizning ular bilen shérik bolmasliqimizgha kapaletlik qilalaymiz. Shunga yéngidin yolgha qoyulghan ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ amérikaliq istémalchilarni mejburiy emgek arqiliq ishlepchiqirilghan mehsulatlarni istémal qilishining aldini alidu  hemde bu arqiliq pütün dunyagha  ‛biz kishilik hoquqni qoghdaymiz‚ déyeleydu. Xitay kompartiyesge we shi jinpinggha: ‛biz mejburiy emgekke chétishliq mehsulatlarni almaymiz‚ dégen éniq signalni bergen bolidu. Biz hazirche téxi bu qanunning xitay mejburiy emgekke séliwatqan Uyghurlargha qandaq bir tesiri bolghanliqini bilelmeymiz. Lékin uning bizge bolghan tesiri shuki, emdi xitayning Uyghur mejburiy emgiki arqiliq ishlepchiqarghan mehsulatlirini bilip-bilmey sétiwalmaymiz, shundaqla xitayning jinayitige shérik bolmaymiz.”

“Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ning ünümi toghrisida yézilghan mezkur maqalide, shirket meslihetchisi jon fut, amérika sirtida ishlepchiqirilghan tawarlarning amérika bazirida sétilish salahiyitige érishish üchün choqum amérika qanunigha mas halda ishlepchiqirilishi kéreklikini otturigha qoyghan. Simon frazér uniwérsitéti xelq'araliq tetqiqat merkizining yardemchi proféssori, uzundin buyan Uyghurlar weziyiti heqqide tetqiqat bilen shughullinip kéliwatqan amérikaliq antropolog derrin baylir bolsa Uyghurlargha qaritilghan mejburiy emgekke xitay hökümitining biwasite qomandanliq qiliwatqanliqini, shunga yéngidin yolgha qoyulghan “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” gha xelq'araning sistémiliq inkas qayturushi kéreklikini tekitligen.

Amérikadiki C4ADS Tetqiqat ornining kishilik hoquq analizchisi nikol morgrét (Nicole Morgret) “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” resmiy ijra qilinishqa bashlighandin kéyin, “Xitay sana'itining shinjang Uyghur aptonom rayonigha keng-kölemde kirishi” namliq bir doklatni élan qilghan. Doklatta xitayning ichkiri ölke-sheherliridiki dölet karxanilirining 2009-yilliridin bashlap nahayiti körünerlik halda Uyghur rayonigha kéngeygenliki, xitayda “Mejburiy emgektin nep élish dolquni” qozghalghanliqi körsitilgen.

Doklatqa asaslan'ghanda, xitaydiki 4642 xususiy karxana guruhining Uyghur rayonida tarmaq shirkiti mewjut bolup, buning ichide 1624 shirketning bash shitabi Uyghur rayonining sirtida iken. Ular Uyghur rayonidiki tarmaq shirketliride ishlewatqan Uyghurlarni xalighanche yötkep ishliteleydiken.

Nikol morgrét radiyomizning ziyaritini qobul qilip, “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ning tesiri heqqide toxtaldi. U mundaq dédi: “Hemmimiz ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ ning ijra'atining küchlük bolushini, ünümining zor bolushini ümid qilimiz. Xitay hökümiti Uyghur rayonini pütünley sana'et merkizige aylandurup, Uyghur mejburiy emgikidin toluq paydilinishni pilanlimaqta. Körüwélishqa boliduki, xitay bu pilandin waz kechmidi. Shunga mejburiy emgek mesilisige köngül bölidighan partiyeler we shirketler xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan kishilik hoquq depsendichiliklirige shérik bolmasliq üchün, xitay hökümiti  Uyghur rayonida yürgüzüwatqan sistémini yaxshi chüshinishi kérek. Uyghur rayonigha yötkelgen her qandaq xitay shirketliri bu mejburiy emgek sistémisigha daxil bolidu. Ularning mehsulatlirimu mejburiy emgek arqiliq ishlepchiqirilghan bolidu. Shunglashqa exlaqiy burchini tonup yetken shirketler xitaydiki shirketler bilen alaqe qilghanda, choqum qattiq diqqet qilishi kérek. ”

Amérika-xitay soda kéngishining re'isi kreyg elén (Craig Allen) 4-awghust ötküzülgen bir qétimliq tor muhakime yighinida, “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” toghrisidiki köz qarashlirini bayan qilghan. U mundaq dégen: “Karxanilargha nisbeten éytqanda, ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ ning eng chong tesiri shuki, karxanilar hazir teminlesh zenjiri mesilisige intayin diqqet qilishi kérek. Burun  her bir shirket bu mesilige oxshimighan pozitsiye tutqan bolushi mumkin, emma hazir her bir shirket choqum qanun'gha ri'aye qilishi kérek. Teminlesh menbesini chongqur tekshürüsh asan ish emes”.

Nikol morgrét bu heqte özining pikirini otturigha qoyup mundaq dédi: “Méningche, amérika shirketliri ijra qilinishqa bashlighan bu qanun'gha xilapliq qilmasliq üchün nahayiti éhtiyat bilen ish qilishqa bashlidi. Emma hazirqi ehwalgha qarighanda, ulaning yenila Uyghur mejburi emgikige chétishliq bolghan teminlesh zenjiridin derhal waz kéchish iradisi yoq. Buning sewebi aldi bilen ularning beziliri Uyghur mejburi emgikige chétishliq teminlesh zenjirini yaxshi chüshenmeydu. Ikkinchidin, karxanilar xitayni renjitip qoyushni xalimaydu. Men biz teyyarlighan doklatning her qaysi karxana-shirketlerning shinjangda ishlepchiqirilghan mehsulatlirining teminlesh zenjiride Uyghur mejburiy emgikining ishlitilgen yaki ishlitilmigenlikini tekshürüp körüshini ümid qilimen. Yéqinda quyash inirgiye taxtisi matériyalliri ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ gha asasen, Uyghur rayonida yasalghan quyash énirgiye taxtisigha chétishliq bolush éhtimalliqi bilen chigrada tutup qélindi. Buningdin mezkur qanunning shexsiy mal toshushqa tesir qilishqa bashlighanliqni éniq körüwalghili bolidu.”

“Wal-sitrit zhurnili” gézitining 9-awghust bergen xewirige qarighanda, ötken bir nechche hepte ichide xitayning bir qanche quyash énérgiyelik batariyeliri we mehsulatiliri yéngidin yolgha qoyulghan ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ gha asasen, amérika tamozhnasida tutup qélin'ghan yaki qayturulghan.

Proféssor lawra mirféy axirida mundaq dédi: “Men amérikada hökümet terepning néme qilishi kéreklikini éyttim. Emma bu heriket pütün yer shari xaraktérlik bolushi, yeni en'gliye, yawropa ittipaqi we yaponiye qatarliq döletlerning hemmisi kishilik hoquqni qoghdaydighan qanun-qa'idilerni, amérikada yolgha qoyulghan mejburi emgekning aldini alidighan qanunlargha oxshash qanunlarni yolgha qoyushi kérek. Undaq bolmisa, amérika bazarlirigha kérelmigen mejburi emgekke chétishliq xitay mehsulatliri en'giliye, kanada, afriqa bazarligha aqidu. Yeni Uyghur mejburi emgikini dawamliq ishltishini toxtatqili  bolmaydu.”

“Amérika awazi” ning 8-awghust bu heqte bergen xewirige qarighanda, 4-awghusttiki söhbet yighinida kreyg elén yene xitay hökümitining buninggha qayturghan inkasini tilgha alghan. U xitay hökümitining Uyghur mesiliside ochuq-ashkara bolmighanliqini tekitlep, xitay hökümitining Uyghur mejburiy emgiki toghrisidiki eyibleshlerni qet'iy ret qilip kéliwatqanliqni eskertken.

U yene mundaq dégen: “Qanun dégen qanun, amérika shirketliri choqum amérikaning qanunigha emel qilishi kérek. Méningche, xitay hökümiti buni obdan chüshinidu.”