Baydén hökümiti kélimat özgirishi bilen kishilik hoquq mesilisining qaysisini tallaydu?

Prézidént jo baydin énérgiye we kélimat asasiy iqtisad munbiride söz qilmaqta. 2022-Yili 17-iyun, washin'gton aqsaray.

Amérika hökümiti hazir dölet menpe'eti bilen kishilik hoquq qimmet qarishi otturisida qiyin tallashqa duch kelgen bolup, kélimat özgirishi bilen xitaydiki kishilik mesilisini hel qilishning birini tallash, buning eng tipik ipadisi süpitide otturigha chiqqan.

4-Yul küni “Wal-sitrét zhurnili” élan qilghan “Jow baydén kélimat özgirishi bilen xitaydiki kishilik hoquq mesilisining birini tallashqa mejbur boldi” namliq maqalide bu téma mexsus muhakime qilin'ghan. Maqalide “Prézidént baydénning tebi'iy yéqilghuni bikar qilish arzusi uning xitaydiki kishilik hoquq nishani bilen zit” déyilgen we amérikaning pakiz énirgiye menbesini berpa qilish ümidi bilen xitaydiki mejburiy emgek mesilisini hel qilish iradisi otturisida tosalghu we ziddiyetlerning mewjut ikenliki, chünki her ikki mesilisining xitay hökümiti bilen  baghlinishliq ikenliki otturigha qoyulghan. 

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqat yétekchisi, doktor hénrik shajiwiski (Henryk Szadziewski) amérika hökümitining bu  ikki mesilide néme qilishi kérekliki heqqide toxtilip mundaq dédi: “Bularning hemmisi biz muqerrer yüzlinidighan xelq'araliq mesililerdur. Kélimat özgirishi her bir ademge tesir körsitidighan, köp döletler, bolupmu siyasiy we iqtisadiy tesiri chong döletler birlikte hel qilidighan mesilidur. Kélimat özgirishimu emeliyette kishilik hoquqqa chétilidighan asasliq mesilidur. Biz choqum xelq'araliq kishilik hoquq ölchimini turghuzup chiqishimiz kérek. Méningche, ehwal bu maqalide éytilghandek u derijide emes, shunga amérika choqum ikkidin birini tallishi kérek dep yürmeslikimiz kérek. Biz xitaygha bésim ishlitip, irqiy qirghinchiliqni toxtitishqa, kishilik hoquq ehwalini yaxshilashqa qistishimiz kérek. Bu ishlarni emelge ashurush üchün biz quyash énérgiyesi taxtisini xitaydin bashqa dölettin alsaqmu boliwéridu”. 

Amérikadiki kor analtik tetqiqat merkizining qurghuchisi, doktor andérs kor bizge élxet arqiliq bildürgen inkasida, yuqiriqi maqalining ikkilemchi tepekkur bilen yézilghanliqini otturigha qoyup mundaq dédi: “Maqale aptorining qarishiche, shinjangdiki quyash énirgiyesi taxtisi bilen éliktirliq mashina batariyesige cheklime qoyghan bilen bu mehsulatlarning teminlesh linyesini xitaydin bashqa jaygha, jümlidin amérikagha yötkigili bolmaydu. Netijide xitay kishilik hoquq ehwalini yaxshilash bedilige bu mehsulatlirining amérika bazirida igileydighan nisbitini saqlap qalidu. Menche, xitay kélimat özgirishi yaki kishilik hoquq mesiliside  amérika bilen héchqachan hemkarliship baqmidi. Xitay bilen hemkarlishishning eng yaxshi usuli uning bilen hemkarlashmasliq, iqtisadiy jaza yürgüzüsh, tamozhna béji élish. Mana bu bizning kishilik hoquq we kélimat özgirishi mesiliside xitaygha taqabil turidighan kozurimiz”. 

Aldinqi ayda amérika “Uyghur mejburiy emgekning aldini élish qanuni” ni yolgha qoyushqa bashlighan bolup, Uyghur rayonida mejburiy emgek bilen yasalghan tawarlarning amérika bazirigha kirmeslikige kapaletlik qilishni meqset qilghanidi. Emma amérika yene öz nöwitide xelq'ara kélimat shertnamisidiki wedisini orundash üchün quyash énérgiyesi bataréyesi we éléktronluq mashinilarni ishlitishke muhtaj bolup, bu mehsulatlar xitaydiki mejburiy emgekke chétishliq iken.

Igilinishiche, quyash énirgiyesi taxtisigha ishlitilidighan % 90 kiristalliq krémniy xitayda ishlepchiqirilidiken. Xitay bu matériyalni ximiyelik usulda emes, énirgiye serpiyati yuqiri métallorgiye arqiliq ishlepchiqiridiken؛ xitay Uyghur diyaridiki kömür yéqilghuluq éléktr istansisidin paydilinip, kiristalliq krémniy ishlepchiqarghan, mejburiy emgek arqiliq quyash taxtisini ishlepchiqirish tennerxini körünerlik töwenletken. Baydén hökümiti 2030-yilghiche tamamlaydighan pakiz énirgiye qurulushini közlep, xitayning quyash énirgiyesi taxtisining tamozhna béjini ikki yil toxtitishi mumkin iken. 

Xitaydiki erzan we mejburiy emgek sewebidin quyash énérgiyesi taxtisi ishlepchiqirish tennerxining töwenlishi, shundaqla fédératsiye, shitat we yerlikning her xil toluqlimaliri istémalchilarning chiqimini %30 tin% 50 kiche töwenletken. Töwen baha we hökümetning memuriy telepliri istémalchilarning quyash énérgiyesi taxtisi we éliktirlik mashinigha bolghan éhtiyajini kücheytip, baydén hökümitining kélimat özgirish nishanigha yétish ümidini urghutqan.

Hénrik shajiwiski kélimat özgirishi bilen kishilik hoquq mesilisige köngül bölüsh otturisida toqunush hasil bolmasliqi kéreklikini bildürüp, mundaq dédi: “Baya éytqinimdek, kélimat özgirishi heqiqeten mewjut, biz toxtimay gaz qoyup bériwatimiz. Amérika yer sharidiki mes'uliyetini üstige élip, bu mesilini hel qilishi kérek. Halbuki, kishilik hoquqtin mehrum qalghanlarning insanliq hörmiti, tirikchilik imkaniyiti we özini ipadilesh erkinlikimu bolmaydu, hetta kélimat özgirishi mesilisidimu biz kishilik hoquqqa ige bolushimiz kérek, shundila birer alahide mesilige yoluqqanda gep qilalaymiz. Biz kélimat özgirishi mesilisini hel qilghanda uninggha kishilik hoquq mesilisini baghliwalmisaqmu bolidu. Quyash énirgiyesi taxtisini import qilishta xitay bizning birdinbir tallishimiz emes, shunga qul emgikidin paydilinip quyash énirgiyesi taxtisi ishlepichiqiriwatqan xitay shirketlirini jazalishimiz kérek”. 

Andérs kor bu maqalide otturigha qoyulghan “Kélimat özgirishi yaki kishilik hoquq mesilisidin birini tallash” pikrining xata ikenlikini bildürüp mundaq dédi: “Amérika hökümiti kishilik hoquq, kélimat özgirishi we xitayning künséri küchiyiwatqan siyasiy tehditidin endishe qilidu. Xitayning mesilisi murekkep, shunga biz özimizge asan bolghan nersini tallimay, xitaygha köp tereptin bésim ishlitip, ularni yaxshi terepke méngishqa qistishimiz kérek”.   

Baydén hökümitining xitaygha ewetken kélimat elchisi jon kerri 2021-yil 12-may küni amérika awam palatasi tashqi ishlar komitétida ispat bérip, “Xitaydiki irqiy qirghinchiliq hawa kélimati kélishimining imzalinishigha tosqunluq qilmasliqi kérek” dégen bolsimu,  dunyadiki 80 pirsent quyash énérgiyesi taxtisining xitayda yasilidighanliqi we buning bir qismining Uyghur rayonida Uyghurlarni qul qilip ishlitish arqiliq ishlepchiqiridighanliqi heqqidiki so'allargha jawab bérip, xitaydiki qul emgikining pakiz énérgiye bazirini janlanduruwatqanliqini étirap qilghanidi. 

Amérika awam palatasining re'isi nensi pélosi, 2021-yil 17-séntebirde échilidighanG-7  döletliri parlamént bashliqlirining yighini harpisida “Xitay shinjang ölkiside irqiy qirghinchiliqni dawamlashturuwatqan bolsimu, kélimat krizisida xitay bilen hemkarlishish kérek, kélimat hemmini bésip chüshidighan mesile, shundaqla xitay dunyadiki eng chong bulghima qoyup béridighan dölet” dégenidi. 

Andérs kor amérika hökümitining kishilik hoquq mesilisini muhim orun'gha qoyidighanliqini bildürüp mundaq dédi: “Amérika hökümiti xitayning kishilik hoquqni depsende qilish qilmishigha köz yumalmaydu.  Jon kerri bu yerde xatalashqan, shunga axiriqi hésabta u ret qilindi. Biz choqum téximu yaxshi kishilik hoquq siyasiti tüzüshimiz, teminlesh liniyesini xitaydin yiraq jaygha yötkishimiz kérek. Quyash énirgiyesi taxtisi we éliktirliq mashina batariyesini yasash sana'itini tereqqiy qildurup, dostlirimizgha yardem bérip, düshmenlirimizni jazalishimiz kérek. Amérikaning dunyadiki démokratiye we kishilik hoquqni qoghdash küchini qayta tikleshte bu nahayiti muhim”.  

Hénrik shajiwiski amérika rehberlirining kélimat özgirishi mesilisini dep kishilik hoquq mesilisige sel qarimasliqi kérekliki heqqide toxtilip mundaq dédi: “Menche, biz yéngi téxnika we yéngi énirgiye arqiliq muhitning pakizliqini qoghdap kélimat özgirishige taqabil turalaymiz. Kishilik hoquq kirzisi bolsa eng jiddiy kirzistur. Menche, amérika hökümiti aldi bilen kiristalliq kréminiyni bashqa yerde shlepchiqirishni yaki bu matériyalning ornini alalaydighan yéngi mehsulatni ishlepchiqirishni oyliship béqishi kérek. Elwette, buning üchün istémalchilar we karxanichilar zor bedel töleydu. Emeliyette biz exlaqning töt doqmushida turuwatimiz, eger quyash énirgiyesi taxtisi mejburiy emgek mehsulati bolup qalsa, uni ishletken haman yéngi bir mesile, yeni hel qilghili bolmaydighan bir kirzis tughulidu. Shunga amérika choqum bashqa yol tépishi,  exlaqqa uyghun qarar-layihelerni otturigha qoyushi kérek. Menche, amérika rehberliri buni qilalaydu. Chünki siz ikki mesilining birige sel qarash bilen yene birini hel qilalmaysiz, belki her ikkisini teng hel qilishingiz kérek”. 

Maqalide  körsitilishiche, “Uyghur mejburiy emgekning aldini élish qanuni” ning ijra qilinishi amérikaliqlarni linkolin we uning dewridiki bashqa siyasiy erbablarning 150 nechche yil ilgiriki tallishigha, yeni qulluqni bikar qilish tallishigha mejburlishi mumkin iken. Bu qanun amérikiliqlarni xitaydiki mejburiy emgek mehsulatlirini ishlitishni toxtitishqa mejburliyalighandila, amérikaning kélimat özgirishige taqabil turush nishanimu emelge ashidiken؛ amérika rehberlirimu kishilik qimmet qarishi we exlaq ölchimige yüz kéleleydiken.