Xitay merkiziy asiya tupraqlirini igiliwélish arqiliq némini közleydu?

Ammiwi axbarat wasitiliridin melum bolushiche, xitayning bir qatar torliri hazirqi tajikistan yerlirining xitaygha te'elluq ikenliki toghriliq maqalilar élan qilip, bu öz nöwitide tajikistan terepning naraziliqini tughdurghaniken. Shu munasiwet bilen yéqinda tajikistan tashqiy ishlar ministiri sirajiddin muxriddin her yilliq muxbirlarni kütüwélish yighinida xitay tashqiy ishlar ministirliqigha nota ewetkenlikini bildürgen.

“Merkiziy asiya” agéntliqida élan qilin'ghan nargis arabowaning “Pamirni qayturush: tajikistan yerliri yene xitayning nishani astida” namliq maqalisida éytilishiche, sirajiddin muxriddin tajikistanning mundaq maqalilardin narazi bolghanliqini, hazirghiche xitay tashqiy ishlar ministirliqining notagha jawab bermigenlikini, lékin maqalilarning tordin élip tashlan'ghanliqini bildürgeniken. Maqalida yene körsitishishiche, tajikistan 2002-we 2011-yilliri özining pamir rayonidiki omumen 30 ming kwadrat kilométr kélidighan yérini xitaygha bériwetken. Ene shuningdin buyan xitay terep 1912-yildin kéyin gherbning bésimi astida öz térritoriyesining bir qismidin ayrilghanliqini, shu zhümlidin tajikistanning pamir rayonidiki yerlirini qayturuwalghan bolsimu, bezi yerlirining hélighiche bashqa memliketlerning qolida ikenlikini ilgiri sürüp kelgeniken. Xitayning orunlashturghan mezkur maqaliliri tazhikistanliqlarning qattiq qarshiligha duch kelgen.

Pamir rayoni yer asti qézilma kanlirigha intayin bay bolup, 2010-yili ikki terepning gé'ologiye xizmetliri chégra rayonlirida birleshken gé'ologiyelik izdeshlerni élip bérish toghriliq kélishkenidi. Emma xitay terep tajikistan térritoriyesige téximu ichkirilep, 6 yil mabeynide pamir rayonida qézilma bayliqlarning 47 türini tapqan. Peqet bir mewsüm ichidila 5 tonna mehsulat xitaygha élip kétilgen. 2015-Yildin buyan xitay shirkiti memlikettiki eng chong, dunya boyiche 4-orunda turidighan “Boza dara” kümüsh kanida ishlewatqan bolup, xitay ishchiliri yette yilgha barliq séliqlardin we tamozhna tölemliridin boshitilghanken.

Emdi tajikistanning “Azadliq” radiyosi élan qilghan “Tajikistan xitay ölkisi bolghanmu?” namliq maqalining aptori, tarixchi kamaluddin abdullayéf xitayning 21-esirde intayin küchlük memliketke aylan'ghanliqini, tajikistanning bolsa, musteqilliqqe érishkendin kéyin iqtisad jehettin arqida qalghan we asiyadiki eng kembeghel ellerning biri bolup qéliwatqanliqini tekitleydu. Aptor öz maqalisida xitayning tajikistan yérini, shu jümlidin pamir rayonini ezeldin öz térritoriyesi ikenliki toghriliq bildürüshlirige jawab bérip kelgenlikini, mezkur maqalinimu shu meqsette yazghanliqini otturigha qoyghan. U tajikistanning hazirqi ottura asiya, iran, afghanistan oxshash térritoriyeler bilen bir siyasiy-tarixiy ötmüshke ige bolup, merkiziy asiyaning gé'o-siyasiy hayatida öz rolini oynap kelgenlikini ispatlashqa tirishqan. U shundaqla tajikistanning biwasite xitay bilen emes, belki 1759-yili xitay bésiwélip, “Shinjang” dep atiwalghan sherqiy türkistan we jungghariye rayoni bilen chégralashqanliqini ilgiri sürgen.

Igilishimizche, xitayning bezi ammiwi axbarat wasitiliri hem taratquliri merkiziy asiya memliketliri ichidin bolupmu tajikistan, qirghizistan we qazaqistan térritoriyelirining xitaygha te'elluq ikenliki toghriliq ighwa uchurlarni tarqatqanidi. Buning arqiliq xitay némini közlewatidu?

Siyasetshunas pyotr swo'ik ependining pikriche, térritoriye mesiliside xitay qazaqistan bilen toqunushni xalimaydiken, chünki qazaqistan “Kolléktip bixeterlik shertnamisi teshkilati” ning ezasi bolghanliqtin xitay mezkur teshkilatqa qarshi turushqa hergiz ochuq-ashkara bolalmaydiken

U mundaq dédi: “Qazaqistan tashqiy ishlar ministirliqi xitayning mundaq maqalisigha inkas qayturup, toghra qildi. Biraq buningdin endishe qilishqa bolmaydu. Emdi tajikistan'gha kelsek, bu yerde ehwal bashqiche. Tajikistan axirqi yilliri xitayning qattiq tesiri astigha chüshüp qaldi. Éniq melumatlar bolmisimu, emma tajikistanning xitay teripidin sétiwélin'ghanliqi heqqide paranglarmu boluwatidu. Tajikistanda xitay tijariti xéli tereqqiy etken. Bu jehette xitay tajikistan'gha nisbeten bezi térritoriyelik teleplirini qoyalaydu. Biz öz waqtida tajikistanning taghliq bedexshan'gha oxshash chong bir térritoriyesining xitaygha bériwétilgenlikini bilimiz. Men tajikistan boyiche mutexessis bolmisammu, lékin xitayning bu herikitining melum bir mahiyiti bar. Biraq tajikistanmu, qirghizistanmu xitaydin anche chöchüp ketmisimu bolidu, chünki ularning arqisida xéli küchlük döletler turidu. Shundaqtimu ottura asiya memliketlirige pexes bolush kérek, sewebi xitay her qandaq mumkinchiliktin paydilinishi mumkin. Xitaydin éliwatqan qerz mesiliside tajikistanning ehwali xéli jiddiy, elwette. Qazaqistanning hazirqi tashqiy qerzi 160 milyard dollarni teshkil qilsa, buning ichide xitay qerzi anche köp emes.”

Siyasetshunas qehriman ghojamberdi ependining qarishiche, merkiziy asiya xitay üchün istratégiyelik ehmiyetke ige chong rayon bolup, “Bir belwagh, bir yol” layihesi shuning yarqin bir körünüshiken. Yene bir tereptin, sowét dewridin ta hazirghiche chégridash qazaqistan, qirghizistan we tajikistan'gha chégra mesilisini qoyup kelgeniken.

Qehriman ghojamberdi mundaq dédi: “Xitay bu döletlerge nisbeten atalmish siyliq küchini küchlük qollandi. Eng bashta bularni qiziqturup, soda-sétiq, meblegh sélish, erzan, yeni ongay qerz bérish mesilisi bilen özige baghlawaldi, iqtisadiy singip kiriwaldi hem diplomatiyelik bésim ishlitip, hemmisining dégidek térritoriyelirini aldi. Hazirmu qaytidin térritoriye mesilisini qoydi. Mushundaq baghlawalghan döletlerning tashqiy qerzining köpi xitaygha toghra kélidu. Hem qirghizistan, hem tajikistanning xitaygha bolghan qerzini töleshke imkani bolmaywatidu. Shuning bilen sen eger manga térritoriyengni berseng, qerzingni bir terep qilimen dégendek mesilimu bar, dep oylaymen. Yene bir teripi xitay tajikistanda, yeni pütün merkiziy asiyadiki birdin-bir dölette xitayning herbiy bazisini quruwaldi. Uning emdiki meqsiti merkiziy asiyagha herbiy jehettin singip kirishtur.”

Qehriman ghojamberdi tajikistan yerlirini buningdin kéyinmu igilewélish arqiliq xitayning öz herbiy bazasini kengeytish yollirini izdewatqanliqini, Uyghur mesiliside amérika bashliq démokratik döletlerning qattiq qarshiliqqa duch kéliwatqan bir peytte özining bésiwalghan yerlirini téximu mustehkemlesh amalini qiliwatqanliqini bildürdi. Siyasetshunasning pikriche, xitayning merkiziy asiyadiki birinchi riqabetchisi rusiye iken. Tajikistan we qirghizistanning arqisida ene shu rusiyedek yene bir küchlük memliket turuwatmaqtiken.

Xewerlerdin melum bolushiche, tajikistan we xitay otturisidiki yer majrasi ötken yili qazaqistan we xitay otturisidimu yüz bergeniken. Shu chaghda xitayning “sohu. com” namliq eng chong axbarat agéntliqining zhurnalistliri “Xitay qachan qazaqistanni özige qoshuwalidu?” dégen so'alni otturigha tashlighandin kéyin, bu qazaqistan metbu'atliri hem ijtima'iy taratqularda küchlük ghulghula qozghighanidi we netijide qazaqistan xitaygha naraziliq notisini ewetkendi.