Microsoft Shirkitining xitay tesiride ikenliki namayan bolmaqta

Hazirqi zaman pen-téxnika sahesidiki eng chong inqilablarning biri kompyutér sahesi bolup, buning zamanimizdiki tereqqiyati her küni milyardlighan uchurlarning otturigha chiqishida addiy halda eks étidu. Bu xil sansiz uchur dunyasidin herkim özige lazimliq uchurlarni tépishta köp qollinilidighan astilarning biri “Izdesh sistémisi” namidiki qorallar bolup, nöwette Google buningdiki hemmige melumluq izdesh qorali bolup kelmekte. Bu sahediki üchinchi orunda turidighan izdesh sistémisi “Köznek” (Windows) kompyutér meshghulat sistémisini yasap chiqqan Microsoft shirkitige tewe Bing izdesh sistémisi hésablinidu.

Xitay hökümitining tor izdesh sistémisigha süzgüch (sensor) ornitish hemde shu arqiliq xitay hökümitige paydisiz uchurlarni tosup tashlash heqqidiki telipini ret qilghanliqi ‍üchün Google shirkiti 2010-yilidin buyan xitayda men'i qilin'ghanidi. Shuningdin buyan xitayda normal pa'aliyet qilish hoquqi bérilgen chet'el igidarchiliqidiki eng chong izdesh sistémisi Bing bolup keldi. 2023-Yili yanwarda “Mikrosoft” shirkiti bu heqte bayanat élan qilip Bing izdesh sistémisining xitayda normal ishlewatqanliqini bildürdi. Yéqinda mana mushu Bing ‍izdesh sistémisining éghir derijide xitay hökümitining kontrolluqi we tesiride boluwatqanliqi ashkara boldi.

Tetqiqatchi adryan zénz 26-mart küni özining tiwéttér bétide élan qilghan tékist xatiriside körsitilishiche, u Bing ‍izdesh sistémisining teqlidiy eqil (AI) qollinilghan awaz méxanizmi bilen yérim sa'etche paranglashqan. U deslep bolup Bing ‍izdesh sistémisidin “Xitay hökümiti Uyghur ayallirini tughalmas qiliwétish bilen meshghul boluwatamdu?” dep sorighanda Bing ‍izdesh sistémisi “Bashqa so'alni sorisingiz. Bu bek murekkep we nazuk téma” dep jawab bergen. Qayta-qayta sorap turuwalghandin kéyin özige bir'az waqit bérishni telep qilghan bolsimu axirida yenila süküt qilip turuwalghan. Bu heqtiki uchurlar qayta soralghanda Bing ‍izdesh sistémisi Uyghur ayalliri heqqidiki guwahliq bayanlirining toqulma ikenliki yaki xitaygha qarshi küchler mubalighe qiliwetken bayanlar ikenlikini éytqan.

Bu heqte radiyomiz söhbitini qobul qilghan adryan zénz ependi bu heqte alahide toxtilip özining buninggha qiziqip qélishidiki sewebning biri del bu izdesh sistémisining nöwettiki chong bir izdesh qorali süpitide qolliniliwatqanliqi ikenlikini bildürdi. : “Men teqlidiy eqil sistémisi bilen Uyghur qirghinchiliqi yaki Uyghurlar duch kéliwatqan zulumlar heqqide sözliship baqay, dep oylidim. Chünki bular hem yéngi hem jelpkar bolghanliqi üchün hazir nurghun kishiler mushu xil teqlidiy eqil wasitilirige tayiniwatidu. Yene bir yaqtin bu bizge teqlidiy eqilning qandaq zor qudriti barliqini namayan qilip béreleydu. Némishqa dégende teqlidiy eqil ajayip-gharayip bir dunya süpitide hazir barghanséri köp kishiler ishinidighan wasitige aylinip qaldi”.

Emma kütülmigende teqlidiy eqil sistémisi boyiche ish köridighan Bing ‍izdesh sistémisi Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki so'allar soralghanda derhal “Tadanliship” bir qatar bahaniler bilen bu témidin özini élip qachmaqchi bolghan. Emma qayta-qayta sorap turuwalghandin kéyin bu heqte xitay hökümitining teshwiqat mashiniliri éytip kéliwatqan kona muqamlarni tekrarlap bergen. : “Awwal men Bing ‍izdesh sistémisini qirghinchiliq heqqidiki témilarda söz qilmasliqi mumkin, dep oylighan. Emma bu toghrida so'al sorighanda men Uyghur ayallirining tughalmas qiliwétilishini merkiziy téma qildim. Buningda men heyran qalghan ikki xil ehwal boldi. Biri, mashina derhal buning murekkep téma ikenlikini, buning üchün köpligen uchurlarni toplash kéreklikini éytti. Men saqlap turghan bolsammu jawab chiqmighandin kéyin buning emeliyette bir xil taktika ikenlikini pemlep qaldim. Shuning bilen qayta-qayta qistap turuwalsam mashina manga jawab berdi hemde buning siyasiy jughrapiyelik mesililerge chétilidighan murekkep téma ikenlikini éytti. Uyghur ayallirining tughalmas qiliwétilishi qandaqmu siyasiy jughrapiye mesililirige chétilsun? bu qarap turupla bahane tépishtin bashqa nerse emesqu? men qattiq qistighandin kéyin mashina manga jawab bérip, xitay hökümitining jawabigha oxshap kétidighan bayanlarni temin etti. Shuningdek Uyghur ayallirining tughalmas qiliwétilishini toqulma yaki mubalighe bolushi mumkin, dédi. Mashina belkim her ikki terepke yaman bolmasliqni oylashqan bolushi mumkin. Emma bu bir exlaq mesilisi, bu kishilik hoquq depsendichiliki. Gerche pakitlar bu mashina paydilan'ghan munasiwetlik uchurlarning heqiqet ikenlikini namayan qilip turghan bolsimu mashina qarap turupla xitay hökümitining teshwiqatini tekrarlap bériwatidu”.

Nöwette xitay hökümitining xelq'ara uchur sistémisigha zor derijide qol tiqip yalghan we saxta uchurlarni köplep tarqitiwatqanliqi oxshimighan nuqtilardin melum bolghan bolsimu, emma gherb dunyasidiki shunche qudretlik bir shirketning izdesh sistémisi namayan qilghan bu xil “Xitay mayilliqi” köpligen so'allarni peyda qilidu. “Mikrosoft” shirkitining tor bétide Bing ‍izdesh sistémisi heqqide toxtilip uning özi turushluq jaydiki döletlerning qanunigha ri'aye qilish asasida ish köridighanliqi éytilsimu, amérika tewesidiki tor boshluqidimu xitaydikige oxshash uchurning mewjut bolushi bezi gumanlarghimu orun hazirlawatqanliqi melum.

Biz bu heqtiki so'allirimizni “Mikrosoft” shirkitining axbarat ishxanisigha élxet sheklide ewetken bolsaqmu ulardin bu heqte jawab kelmidi. Sinaq üchün Bing ‍izdesh sistémisidin awazliq sorap körginimizde uning rastinila Uyghurlar heqqidiki so'allargha qarita aldi bilen xitay hökümitige paydiliq uchurlarni teyyarlap béridighanliqi éniqlandi.