101 Yashliq sabiq sherqiy türkistan milliy armiyesi jengchisining eslimiliridin

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2021-08-03

Milly armiye ofitsér jengchiliri

Photo: RFA

Melumki, 1944-yili Uyghur diyarida milliy azadliq inqilabi partlap, deslepte nilqa, andin noyabir éyining bashlirida ghulja xelqi qozghilip, herembagh, lengshang qatarliq jaylardin bashqa pütün sheher gomindang eskerliridin azad qilin'ghanidi. Shu yili 12-noyabir küni sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümitining qurulghanliqi élan qilindi we uning rehberlikide ili wilayiti toluq azad étildi. 1945-Yili 8-aprélda bolsa, sherqiy türkistan milliy armiyesi quruldi. Asasiy jehettin Uyghurlardin terkib tapqan milliy armiye qoshunliri üch yönilish boyiche hujumgha ötüp, tarbaghatay we altay wilayetlirini, shundaqla aqsu, yeken, qeshqer wilayetlirining bir qismini azad qildi. Ene shu weqelerdin kéyin 70 nechche yildin oshuq waqit ötken bolsimu, shu yillarda öz béshidin ötken kechürmishlirini eslep kéliwatqan shahitlar hélighiche bar. Shularning biri 101 yashliq mehemmet ba'utof hazir qazaqistanning almuta wilayitidiki Uyghur nahiyesining chonja yézisida yashaydu.

1919-Yili qazaqistanning Uyghur nahiyesining ghaljat yézisida dunyagha kelgen mehemmet ba'utof 1945-yili 8-aprélda qurulghan milliy armiyening ofitsérliridin biri idi. U, ziyaritimizni qobul qilip, aqsu wilayitide bolghan jengler heqqide eslimilirini bayan qildi. U köp weqelerni estin chiqirip qoyghan bolsimu, emma béshidin ötken bezi weqelerni hélighiche untumighanliqini bildürdi.

Uning éytishiche, 20-esirning 30-yilliri sowét hakimiyitining pütkül memliket boyiche, jümlidin Uyghurlar zich olturaqlashqan rayonlardimu kolxozlashturush siyasiti élip bérilip, acharchiliqlar yüz bergeniken. Buning netijiside bashqilar bilen bir qatarda mehemmet ba'utofning ata-anisimu 1931-yili Uyghur élining mongghulküre nahiyesidiki ata-anisining yurtigha köchüp kétishke mejbur bolghaniken.

Milliy armiye qurulup, uning sépige pida'iy bolup kirgen mehemmet ba'utof töt yérim yil dawamida xizmet qilghan. U aqsu yönilishide yüz bergen jenglerge qatnashqan we noghaybayéf bashchiliqidiki atliq polk terkibide wizwod komandirining orunbasari, andin wizwod komandiri lawazimini atqurghan.

Tarixchi qehriman ghojamberdining "Uyghurlar" namliq kitabidiki melumatlargha qarighanda, 1945-yili awghust éyida milliy armiyening ayrim qisimliri jengler bilen aqsu wilayitige kirip, bir nechche ahale ponkitlirini, jümlidin yaq'ériq we jamni azad qilghaniken.

Mehemmet ba'utof mushu yönilishte yüz bergen weqeler heqqide mundaq dédi: "Ikki taghning arisi qorghan murekkep yer iken. Shu yerde bolduq. U yerde üch-töt kün soqushtuq. Aqsu, yaq'ériq ichide, ming bala aldi kösey, orghaq, palta, uningdin bashqa héch nerse yoq. Noghaybayéf polkida sap qirghiz baliliri. Men wizwod komandirining orunbasari bolup ishlidim. Bizde küch yoq. Aqsuni élip, qorghan'gha kélip, qorghanni élip, yolni achmisaq bolmaydiken dep, üch kün soqushtuq".

Mehemmet ba'utof üch kün'ge sozulghan jenglerning birini eslep, yene mundaq dédi: "U taghdin bu taqqiche sépil soqqan iken. Shu yerde qorghan'gha tegduq. Kech kirgiche mudapi'ede yattuq. Kechqurun köz baghlan'ghandin kéyin yette bala sépilgha tegduq. Sépilni yaqlap bérip, poteyge granat attuq. Sépilning üstide stankowoy plimot bar iken. Granat töshüktin chüshüp kétiptu. Biz yügürüp, poteyge chiqiwalduq we stankowoyni qolgha chüshürduq, ichidikilerni esirge alduq. Sübhi bilen qorghanni tartiwalduq. Shuningdin kéyin aqsugha qaytip, kona aqsuni tartiwalduq. Yéngi asuq dégen yéri bar iken. Shu yerge xitaylarni qamiduq. Ayropilan bilen qoral, yeydighan bir némilerni tashlap béridu, shu yerni qamal qilip yattuq. Shuning bilen mirzigül we bashqilar chiqti. Shu yerdin qayttuq. Biz sopaxun'gha yardemge barghan. Shuning bilen kech küzde polkqa qayttuq. Polkimiz yultuzda. Aral töpe, besh töpe deydiken, biz shu yaqqa kettuq".

Mehemmet ba'utof özining armiye sépidin boshinip chiqqandin kéyinki hayatini mundaq dep eslidi: "Men özüm soqushqa qatnashqan üchün nahayiti yüreklik idim. U yerdimu kent bashliqi oxshash xizmetlerde boldum. Bu yaqqa qéchip chiqqan waqtimda jaghistayning béshida ikki at aldim. 1962-Yili köngül tartqan el-aghinilerni bir qatar teshwiq qilip, 23 at bilen mushu yaqqa chiqtim. Yolda bir qonup, ötüp kettim. Qalghanlar mushu yerge kelgendin kéyin almuta we bashqa yerlerge kétiptu. Ularning beziliri bilen uchrashtim".

Mehemmet ba'utof kommunist xitay hakimiyiti yürgüzgen siyasetlerdin öziningmu zerdab chekkenlikini bildürüp, yene mundaq dédi: "Men jaghistayda qolgha chüshüp qaldim. Kangda polat tawlaymiz dep tash köydürüp, mishkap bilen kömür toshup, tash kötürüp, bir yil ishlidim. Xitay xelqni heddidin tashqiri chöchütüwetkenidi. Ata-anam bay idi. Ghuljida toqquz ay kadirliq oqushni oqudum. Oqushni oqughandin kéyin bolmaydiken dédim. Shu waqitta bay déhqan, poméshchik, zomiger dep ayridi. Shuning bilen malni yoqatmisam bolmaydiken dédim. Ikki-üch aydin kéyin qoyni sétiwettim. Dadam méni tillidi. Kéyin sinip ayrighanda dadam orta déhqan, men kembeghel déhqan bolup qaldim. Shu waqitta dadam "Balam, méni poméshchik qiliwétettiken. Étilip kétettimkende" dep, manga du'a qilghanidi.

Mehemmet ba'utof qazaqistanning ghaljat yézisigha qérindashlirining yénigha chiqip, bu yerde yette yil dawamida charwichiliq bilen shughullan'ghan, andin chonja yézisigha kélip orunlashqan. Bu yerde u her xil ishlarni qilghan hem shuning bilen bir qatarda imamliq qilghan we ta hazirghiche milliy tébabetchilik bilen shughullinip kelmektiken.