“Miras” fondi: “Amérika mejburiy emgek mesilisde küchlük tedbir qollinishi kérek”

“Miras” fondi asiya tetqiqati merkizining tetqiqatchisi, Uyghur mejburiy emgiki heqqide mexsus doklatni teyyarlighuchilarning biri bolghan oliwiya énos xanim yighinda sözlimekte. 2019-Yili 7-iyun.

Aldinqi hepte amérika paytexti washin'gtondiki dangliq aqillar merkezliridin biri bolghan “Miras” fondi Uyghur mejburiy emgiki heqqide mexsus doklat élan qildi.

Doklatta xitay hakimiyitining Uyghurlarni her qaysi jehettin misli körülmigen derijide basturwatqanliqi, hazirghiche 1 milyon 800 mingdin 3 milyon'ghiche Uyghurning lagérlargha solan'ghanliqi, ularning sistémiliq bir shekilde lagér ichige yaki lagérgha yiqin yerlerge sélin'ghan zawutlarda mejburiy emgekke séliniwatqanliqi delil-ispatlar bilen otturigha qoyulghan.

Doklatta körsitilishiche, xitay hakimiyiti yene tutqunlarni Uyghur rayonining ichi we sirtigha keng kölemde mejburi yötkep éshlitiwatqan bolup, Uyghurlargha yürgüzülüwatqan bu sistémiliq mejburiy emgek amérikaning we xelq'ara qanunlarning munasiwetlik maddilirigha tedbiqlighanda “Adem etkeschiliki” katigoriyesige kéridiken.

Amérika hökümiti mejburiyy emgek mesilisige jiddiy qarawatqan bolup, amérika tamozhna we chégra qoghdash idarisi 13-yanwardin bashlap amérikaning 328 kirish éghizining hemmiside xitayda lagérlar we türmilerge solan'ghan milyonlighan Uyghurlarning mejburiy emgiki arqiliq ishlepchiqirilghan paxta mehsulatliri we pemidur mehsulatlirigha qarita tutup qélish buyruqi (WRO) élan qilghan idi. “Miras” fondi mezkur doklat arqiliq amérikani téximu küchlük tedbir qollinishqa chaqirghan.

“Miras” fondi asiya tetqiqati merkizining tetqiqatchisi, mezkur doklatni teyyarlighuchilarning biri bolghan oliwiya énos xanim mezkur doklat heqqide ziyaritimizni qobul qildi. U mundaq dédi: “Men bu doklatni‛heriketke ötüsh chaqiriqi‚ dep qaraymen. Meqsitimiz qanun türgüchilerning tramp hökümiti xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzgen basturushlirini ‛irqi qirghinchiliq‚ we ‛insaniyetke qarshi jinayet‚ dep élan qilghandin kéyinki qedemni qandaq élshini qarar qilishigha yardem bérish. Shuni tekitlep ötüsh kérekki, ‛barni bar déyish kérek‚, irqiy qirghinchiliqning yüz bériwatqini ré'alliq. Bu jinayetke qarshi konkirét bir tedbir qollinilishi kérek. Nöwette mejburiy emgek mesilisi asasliq mesililerning biri. Amérika tamozhna we chégra qoghdash idarisi bir qisim mehsulatlarni amérika chégrilirida tutup qélish buyruqini chiqardi. Lékin bu yéterlik emes. Shunga biz teyyarlighan doklatimizda bir qanche tekliplerni otturigha qoyduq. Birinjisi, nishanni éniq qilish. Yeni biwaste lagérlargha baghliq bolghan zawutlarda ishlepchiqirilghan mehsulatlargha qarita tedbirni kücheytish. Ikkinjisi, xitayning pütün dölet ichige kéngeygen zawutlarda ishlepchiqirilghan paxta we pemidor mehsulatlirigha bolghan tekshürüshte ching turush. Yeni bizning pikirimiz ispatni asas qilip turup heriket qilish. Shunisi éniqki, xitay kompartiyesining Uyghurlarni mejburiy emgekke silish obyékti qélishi dawam qéliwatidu.”

Oliwiya énos xanim xitayda ishlepchiqirilghan dunyawi dangliq markilarning köpinchisi Uyghur mejburiy emgikige chétishliq ikenlikini eskertip, bu dangliq markilar tarqalghan barliq döletlerning amérika bilen bir septe turushi kéreklikining muhimlqi heqqide toxtaldi: “Amérika bu mesilini yalghuz hel qilip bolalmaydu. Peqet asiyadiki döletlerla emes, belki yawropa we dunyaning bashqa jayliridiki ittipaqdash döletler ‛irqiy qirghinchiliq‚ qarari chiqirish, Uyghur mejburiy emgiki arqiliq ishlepchiqirilghan mallarni özlirining bazarlirigha kirgüzmeslik qatarliq mesililerde amérika bilen bille heriket qilghanda, andin bu heriketning ünümi yuqiri bolidu. Men amérikaning bashchiliqida ittipaqdashlirining xitay mallirining ornigha bashqa ishenchlik döletlerning mallirini kirgüzüshni teshebbus qilishini, ‛yer shari magnétiskiy qanuni‚ arqilq Uyghurlarni her xil shekilde basturushqa chétishliq bolghan xitay kompartiye emeldarlirigha ‛magnétiskiy qanuni‚ boyiche jaza tedbiri élan qilishini ümid qilimen. Epsuslinarliqi, köz aldimizda yüz bériwatqan bu échinishliq jinayetlerge qarshi yéterlik tedbir élinmaywatqanliqni körüwatimiz.”

13-Yanwar amérika tamozhna-chégra qoghdash idarisi Uyghur élida ishlepchiqirilghan paxta, pemidur mehsulatlirini chekligen idi. Buningdin bir kün awwal en'gliye tashqiy ishlar ministiri dominik rab hökümetning yéngi belgilime chiqirip, en'gliye shirketlirining import mehsulatlirigha Uyghur mejburiy emgikining arilashmighanliqini ispatlishini telep qilidighanliqini élan qilghan. Oxshash bir künde kanada tashqiy ishlar ministiri franshis filip shampeyinmu kanadaning oxshash tedbir qollinip, Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirining kanada bazirigha kirishi, kanada shirketlirining mejburi emgekke ishtirak qilishini chekleydighanliqini jakarlighanidi.

Yaponiye kiyutu xewer torining 21-féwral bergen xewirige qarighanda, 12 yaponiye shirkiti xitaydiki Uyghur mejburiy emgikge chétishliq ikenliki ashkarilan'ghan shirketler bilen bolghan soda kélishimini toxtatqan.

Yawropadiki döletlerningmu bu iqimgha qatnishishini qolgha keltürüsh üchün pa'aliyetchiler her xil usulda teshwiqat élip barghan. Bélgiye béryussél uniwérsitéti pelsepe bölümining oqughuchisi esma gün özgiche shekilde dangliq markilarning zhurnal muqawa süritige teqlid qélip tartilghan süretler arqiliq Uyghur mejburiy emgikini ashkarilash pa'aliyitini bashlatqan. Uning déyishiche, ikki qétimliq pa'aliyitini xulasilighanda, barghansiri tesir da'irisi kéngyip mangghan.

Esma xanim pa'aliyiti heqqide mundaq dédi: “Biz normal wetendashmiz, dölet bashliqliridek chong-chong qararlani chiqirip dunyaning teqdirini özgertelmeymiz. Lékin kéyim-kéchek hemmimizning her küni éhtiyaji chüshidighan nersilerdur. Kiyim-kéchek sétiwalghanda, Uyghur mejburiy emgikige chétishliq bolghan markilarni bayqut qilish arqiliq iqtisadiy jehettin tesir körsiteleymiz. Eng muhimi dangliq markilar özlirining obrazigha bek diqqet qilidu, shunga markilirigha munasiwetlik mesililerni hel qilghuche, herikitimizni dawam qilimiz. Shunga bayqut qilish ünüm béridu, dep qaraymen.”

Esma xanim yawropa döletlirining amérika, en'giliye qatarliq döletlerge oxshash xitayda lagérlar we türmilerge solan'ghan milyonlighan Uyghurlarning mejburiy emgiki arqiliq ishlepchiqirilghan mehsulatlargha tutup qilish buyruqi chiqirishni ümid qilidighanliqini bildürdi.

Oliwiya énos xanim axirida Uyghurlargha köngül sözi barliqini éytip mundaq dédi: “Amérikaliqlar yaxshi kishiler. U yerde nurghun kishler mejburiy emgek mesilisige köngül bölidu. Uyghurlar duch kiliwatqan ehwalni bilgenler Uyghurlarning nidalirigha qulaq salidu. Men hoquq tutuwatqanlarning Uyghurlar duch kéliwatqan ziyankeshlikni toxtitish üchün emeliy heriket qollinishni ümid qilimen.”

Doklatning xulase qismida baydén hökümitining yitekchlikide ikki partiyening birliship xitay kompartiyesining Uyghurlargha yürgüzüwatqan basturushlirigha taqabil turushi, ikki partiyening hemkarlishishining yaxshi bashlinishi déyilgen.