Тәтқиқатчилар: “русийә вә хитайдин кәлгән ‛мусулман рәһбәрләр‚ ниң мөтидил ислам пикирлирини муһакимә қилиши күлкилик вә әхмәқлиқ!”

Токсиклит мингән иккийлән “партийәни сөйәйли, вәтәнни сөйәйли” дегән лозунға есилған, қулуп селинған мәсчитниң алдидин өтүп кетиватқан көрүнүш. 2023-Йили 13-июл, қәшқәр

Тәтқиқатчилар ислам динида “барлиқ мусулманлар ислам үммитиниң бир әзаси” дәп қарилидиғанлиқи вә буниң исламиниң асаси икәнликини, “5-нөвәтлик хәлқара мөтидил ислам пикирлири муһакимә йиғини” ға қатнашқан вәкилләрниң буни унтуп хитайдики мусулманлириниң қийинчилиқини қәстән нәзәрдин сақит қилғанлиқини көрсәтти. Уларниң қаришичә, бу “рәһбәрләр” ши җинпиңниң ислам диниға қарши сияситигә қаримай, хитай билән болған иқтисадий вә дипломатик мунасивәтни сақлап қелишни алдинқи орунға қойған.

 Мәлум болушичә, “5-нөвәтлик хәлқара мөтидил ислам пикирлири муһакимә йиғини” йеқинда русийәниң қазан шәһиридә өткүзүлгән. Муһакимә йиғиниға қатнашқучилар русийә, хитай, қазақистан, өзбекистан қатарлиқ он нәччә дөләттин кәлгән болуп, уларниң һәммисила дегүдәк хитай билән достанә алақидә болуп келиватқан дөләтләр болған. Йәнә келип буларниң һәммиси русийә вә хитай билән қоюқ иқтисадий мунасивити бар дөләтләрдин тәшкил тапқан. Бу йиғин уйғур елидә бир қанчә милйон киши һәр хил баһаниләр билән түрмә вә лагерларға суланған, шуниңдәк уйғур вә башқа түркий хәлқләргә қарши болуватқан бастуруш сиясити хәлқарада “ирқи қирғинчилиқ” вә “инсанийәткә қарши җинайәт” билән әйиблиниватқан мәзгилдә русийә вә хитайниң ортақ саһибханлиқида ечилған.

bitterwinter.org

Уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң тәтқиқатчиси, доктор һенрик шаҗивски (Henryk Szadziewski) “бәшинчи нөвәтлик хәлқара мөтидил ислам пикирлири муһакимә йиғини” ниң мәзмуни вә характери һәққидә сөз қилип мундақ деди.

 “бу бир йиғилиш. Ениқки, бу алаһидә йиғинға бир қатар охшимиған дөләтләрдин вәкилләр қатнашқан. Бу йиғинға ‛мөтидил ислам пикирлири муһакимә йиғини‚ дәп исим қойған. Ундақта бу немидин дерәк бериду? әлвәттә, бу йәрдики ‛мөтидил‚ дегән уқум дөләт мәнпәәти билән баравәр. Йәни бу ‛мөтидил‚ дегән уқум бу йиғинға қатнашқан дөләтләрниң мәнпәәти үчүн хизмәт қилиду. Сиз буни кишилик һоқуқ хатириси даим кишиләрни чоңқур әндишигә селип келиватқан хитай, русийә вә башқа бир қисим дөләтләрниң бу қетимлиқ йиғинға қатнашқанлиқидин көрәләйсиз. Шуңа бу дөләтләрниң көпинчиси өзлири оттуриға қойған радикал уқумиға мас кәлмәйдиған ислам тәпәккури, ибадәт яки етиқадини бәлгилиди. Йәни исламни өзлириниң мәнпәәти үчүн хизмәт қилдуруш үчүн, бу йиғинға ‛мөтидил ислам пикирлири муһакимә йиғини‚ дәп исим қойған”.

 Хитайниң уйғур елидә кәң иҗра қилинишқа башлиған тил, мәдәнийәт вә диний етиқад җәһәттики йоқитиш урунушлири бирдәк “ислам динини хитайчилаштуруш” намида давам қилған болуп, бу җәрянда уйғурларниң миллий вә диний кимлики йоқ болуш хәвпигә дуч кәлгәнлики мәлум. Бир нәччә милйон уйғур вә қазақ қатарлиқ түрки тиллиқ мусулманлар 2016-йилидин башлап ислам дини билән болған түрлүк бағлиниши түпәйлидин лагерларға вә түрмиләргә қамалған иди. Гәрчә хитай һөкүмити бу бастуруш қилмишини “террорлуққа вә диний ашқунлуққа қарши туруш” намида давам қилған болсиму, америка башчилиқидики ғәрб дөләтлири буниң түпки характерини чиқиш қилған һалда буни “қирғинчилиқ” вә “инсанийәткә қарши җинайәт” дәп елан қилип, бәзи җаза тәдбирлирини оттуриға қойған иди. Бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң кишилик һоқуқ алий кеңиши райондики вәзийәт һәққидә елан қилған доклатида, хитай һөкүмитиниң уйғур райондики юқири бесимлиқ сиясәтлириниң “инсанийәткә қарши җинайәт шәкилләндүргән болуши мумкинлики” ни билдүргән иди.

Тәтқиқатчи кәйит фитиз гибон (Kate Fitz Gibbon) йеқинда елан қилған “хитайдики мусулманлар қирғинчилиқи: хитайда кейинки вақитта түзүлгән қанунлар, уйғур, қазақ вә туңганларниң мәдәнийәт кимликини җинайәткә айландуриду” сәрләвһилик мақалисидә русийәниң қазан шәһиридә өткүзүлгән “5-нөвәтлик хәлқара мөтидил ислам пикирлири муһакимә йиғини” һәққидә чоңқур мулаһизиләр йүргүзгән. Шундақла бу арқилиқ “уйғур ирқи қирғинчилиқи” вә хитай һөкүмитиниң уйғур, қазақ вә туңганларниң мәдәнийәт кимликигә қарши җинайәтләрни тилға алған һәмдә бу вәкилләрниң мөтидил ислам пикирлирини муһакимә қилишиниң күлкилик вә әхмәқлиқ икәнликини илгири сүргән.

bitterwinter.org

Мақалидә көрситилишичә, “хәлқара мөтидил ислам пикирлири муһакимә йиғини” ға путинға садиқ русийә “дөләт муптилири” актип қатнашқан. Хитай вәкилләр өмики болса хитай компартийәси тәйинлигән дөләт башқурушидики хитай ислам җәмийитидин кәлгән вәкилләрдин тәшкил тапқан. Йиғинда украинадики “бөлгүнчилик” тәнқид қилинған һәмдә уйғурлар вә русийәдики чечәнләр “контрол қилишқа тегишлик гуруппилар” сүпитидә алаһидә зәрбә бериш нишани қилинған.

Вашингтондики уйғур тәтқиқат мәркизиниң мудири абдулһаким идрис әпәнди бу йиғинға иштирак қилған хитай вәкиллириниң хитай компартийәси башқурушидики хитай ислам җәмийити тәйинлигән вәкилләр икәнликини, шуңа уларниң хитайдики мусулманларға вәкиллик қилалмайдиғанлиқини көрсәтти. Шуниң бир вақитта хитай һөкүмитиниң уйғур елидә мусулманларға қарши ирқи қирғинчилиқ қилиш вә ислам диниға җәң елан қилиш билән биргә “мөтидил ислам” уқумини суйиистемал қиливатқанлиқини илгири сүрди.

Кәйит фитиз гибонниң мақалисидә йәнә мундақ дейилиду: “бу ‛мусулман рәһбәрләр‚ хитайда йүз бериватқан диний бастуруш вә мәдәнийәт қирғинчилиқиға қаримай, асаслиқ мусулман дөләтләрни бир-биригә туташтуридиған ‛бир бәлбағ бир йол‚ қурулуши арқилиқ мусулман дөләтләргә берилгән иқтисадий пурсәтләрни музакириләшкән, шуниңдәк хитайниң пәләстин сияситини махтиған”.

Абдулһаким идрис әпәнди “бәшинчи нөвәтлик хәлқара мөтидил ислам пикирлири муһакимә йиғини” ниң мәқсити һәққидә тохтилип “хитай мушу арқилиқ шәрқи түркистандики уйғур вә башқа түркий мусулманларни нишан қилған ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайитини ақлаш, шундақла өзиниң мусулманлар дунясидики образини яхшилашни көзләватиду” деди.

Ахирида доктор һенрик шаҗивски вә абдулһаким идрис әпәнди бирдәк америкини өз ичигә алған бир қисим чәтәл һөкүмәтлириниң хитайниң уйғур елидики сиясәтлирини әйибләп бәзи җаза тәдбирлирини йүргүзгәнликини, әмма буниң йетәрлик болмайватқанлиқини, хитай һөкүмити өзлири садир қилған һәр бир җинайәт үчүн чоқум җавабкарлиққа тартилиши керәкликини илгири сүрди.