Mu'awin ministir silwérs: irqiy qirghinchiliq qilghuchilar hemishe yalghan gep qilidu

Ana weten xewpsizliki ministirliqining mu'awin ministiri robért silwérs bilen ötküzülgen mexsus söhbet körünüshi. 2024-Yili mart, washin'gton

— Mu'awin ministir silwirs, bügünki ziyaritimizni qobul qilghiningizgha köp rehmet

— Rehmet alim

— Siz yéqinda shimali wérjiniyediki  Uyghur jama'iti bilen körüshüp keldingiz. Sizning ulargha yetküzgen uchuringiz néme boldi?

— Wirjiniyediki fayirfakista nurghunlighan Uyghurlar bar iken, u yerge meshedin 45 minut mashina heydisila barghili bolidiken. Bu qétim Uyghur amérika birleshmisi teripidin teklip qilinip, Uyghurlar bilen körüshüshümning ehmiyiti chong boldi hem méni bek ilhamlandurdi. Ular bilen körüshüp endishilirini öz quliqim bilen anglidim hemde Uyghurlarni qoghdash üchün qiliwatqan kündilik xizmetlirimiz üstide ular bilen ortaqlashtim. Men bu yerde Uyghur jama'itini qoghdash kérek we qoghdishimizgha mohtaj dégen uchurni yetküzdüm. Uyghurlarning hékayiliri sözlinishi kérek, chünki xitay xelq jumhuriyitidek küchler ularning hékayisini anglitishni xalimaydu؛ her xil usullar bilen ularning hékayisini basturidu, tazilap yoqitidu. Amérika qoshma ishtatliri buninggha hergiz yol qoymaydu.

— Dölet halqighan basturush elwette Uyghur jama'itining béshigha kelgen zor ish. Ana weten  xewpsizliki ministirliqi qandaq usullar bilen Uyghurlarni xitayning dölet halqighan basturushidin qoghdawatidu?

— Biz ana weten xewpsizliki ministirliqi buni amérikining qimmet qarishigha, pikir we diniy erkinlikimizge xilapliq qilidighan mesile dep qaraymiz. Shuning üchün awamni her xil yollar bilen dölet halqighan basturushtin qoghdawatimiz. Mesilen ötken yili biz ajiz orundiki xelq ammisi üchün tor bixeterliki pirogrammisini yolgha qoyduq. Uyghur jama'itige oxshash ajiz orundiki jama'et kélip özlirini tor hujumliridin qandaq saqlash, mesilen téléfonigha oghriliqche kirip reqemlik nazaret qiliwatqan chet eldiki hökümettin özini saqlash dégendek ishlar toghruluq heqsiz meslihet alalaydu. Bu biz üchün bek muhim. Biz xitaygha oxshash diktator döletlerning qanun ijra qilish tertipidin qalaymiqan paydilinip, oxshimighan siyasiy köz qarashtiki shexsler we kishilik hoquq pa'aliyetchilirini basturush qilmishigha yol qoymasliq üchün xelq'ara saqchi teshkilatigha köp tayinimiz. Biz xelq'ara saqchi teshkilatining eng chong saxawetchisi, shunga ulargha bu ishning bizning asasliq wezipimiz ikenlikini éniq dep turimiz. Bizning süylishimiz bilen xelq'araliq saqchi teshkilati nurghunlighan yaxshi islahatlarni qildi, lékin qilishqa tégishlik yene nurghun ishlar bar.

— Siz amérika Uyghurlirining yardem sorisa we paydilansa bolidighan tor bixeterlik pirogrammisi toghriliq sözlidingiz. Yéqinqi nechche yildin buyan biz xitay xadimlirining amérikada Uyghurlargha tehdit salghanliqini we ularning yéqinlirini, a'ile ezalirini qamaqqa alghanliqini bilimiz. Xitay hökümiti elwette xitay ishpiyonlirinila emes, Uyghur ishpiyonlirinimu ishlitiwatidu. Biz hazir yene dangliq Uyghur lidérliri we qanunluq Uyghur teshkilatlirining ochuq-ashkara hujumgha uchrawatqanliqini körüp turuwatimiz. Bu jehette ana weten xewpsizliki ministirliqi qandaq qoghdash tedbirliri élip bériwatidu?

— Eger her qandaq adem qanunsiz halda dölet halqighan basturushqa arilashqan bolsa,  biz qolimizdin kélishiche barliq qanun ijra qilish wasitilirini ishlitip ularni tosimiz we ajiz orundiki jama'etlerni qoghdaymiz. Eger chet el hökümitining xadimi wiza cheklimilirige qarshi shundaq ishlarni qilsa bu toghruluq tekshürüsh élip barimiz. Biz fédératsiye tekshürüsh idarisi, ishtat we yerlik qanun ijrachiliri bilen yéqindin masliship, dölet halqighan basturushqa biwasite yaki wasitilik halda qatnashqan gumashtilar yaki wasitichilerning  hemmisini birdek tekshürüp, toxtitip, qanun boyiche jazalaymiz.

— Watsap yaki signalda xitay xadimidin “A'ilengdikilerni tutqun qilduq, sen töwendiki biz dégen ishlarni qilip bérishing kérek” dégendek xet tapshuruwalghan bir Uyghur uni xatirilep, fédératsiye tekshürüsh idarisi yaki ana weten xewpsizliki ministirliqigha qandaq ewetip, siz dégendek qoghdinishqa érishidu?

— Döletning her qaysi jaylirida bizning neq meydanda ish béjirish orunlirimiz bar. Uyghur jama'iti shu uchurni bizge eng téz sür'ette doklat qilsa bolidu, shundila bizmu eng téz sürette ulargha yardem qilip qoghdiyalaymiz hem tekshüreleymiz. Uyghurlarning wetendiki a'ile ezalirini ishlitip, chet eldiki Uyghurlargha tehdit salghan ishlarning barliqini bilimiz, bezi kishiler buni “Görüge élish” dep ataydu. Bu nahayiti ademni chöchütidighan, insan qélipidin chiqqan ish. Men amérikidiki yaki bashqa dölet, sheherdiki Uyghurlar bilen körüshken waqtimda kishining yürikini ezgüdek hékayilerni anglaymen. Chet elde pa'aliyetchi a'ile ezaliri bolghanliqi sewebidin wetendiki a'ile ezaliri türmilerde yatmaqta, ular wetinidin ayrilishqa yol qoyulmaydu. Hökümitimiz xitay hökümitige kishilerning a'ile ezaliri bilen jem bolushning muhimliqi , shundaqla wetendin ayrilish ixtiyarliqi bolush heqqide ochuq gep qilip keldi. Bu mesilige biz dawamliq ehmiyet bérimiz.

— Ana weten xewpsizliki ministirliqi “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ni yolgha qoyghili ikki yildek boldi hem nurghunlighan Uyghur mejburiy emgiki bilen ishlen'gen mallarni tosup qaldi. Lékin biz yenila Uyghur rayonida ishlepchiqiriliwatqan mallarni körimiz. Mesilen eger siz mushu yerdiki asiya yaki koréye dukanlirigha kirsingiz chilanlarning Uyghur rayonidin kéliwatqanliqini körisiz. Bezi chilanlar bingtüende ishlepchiqirilghan.  Bingtüen bolsa dölet karxaniliri bilen herbiy ishlar birleshken orun, amérika hökümiti teripidin jaza cheklimisige uchrighan orun. Ana weten xewpsizliki ministirliqi “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni”ni yürgüzüshte qandaq tosalghulargha uchrawatidu?

— “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ni ijra qilishimiz nahayiti küchlük bolup keldi. Biz mushu qanun bilen ikki yildin az waqitta 2milyard 600 milyon dollar qimmitidiki mallarni tutup qalduq. Buning ichide pemidur, paxta, kiyim-kéchek, kiristalliq kirémniy, alyumin, métallar, aptomobil zapchasliri, her xil déhqanchiliq mehsulatliri qatarliq köpligen mallar bar. Bizning xizmitimiz téxi axirlashqini yoq. Mal teminlesh zenjirliri tolimu murekkep. Adette mal teminlesh zenjirining 6,7,8 qatlimi bar. Biz shularni tekshürüp, arisidiki birer terkib Uyghur rayonidin kéliwatamdu-yoq dégenni éniqlaymiz. Yene kélip, mal import qilghuchilar we toghra yolda mangghusi bar amérika shirketliri mallarning kélip chiqish menbesini bilelmey qiynilidu, buning üchünmu bizning köp küch chiqirishimizgha toghra kélidu. Lékin shunisi éniqki, bizning bu qanunni ijra qilishimiz mal teminlesh zenjirige tesir yetküzüwatidu, mal teminlesh zenjirini özgertiwatidu. Nurghunlighan shirketlerning Uyghur rayonigha qedem bésish-basmasliqini qayta oylishiwatqanliqini yaki  mal teminlesh zenjiri türini köpeytip töwen xeterlik teminligüchilerge yötkiliwatqanliqini körüwatimiz. Shirketler tunji qétim tégishlik tirishchanliq körsitip, mehsulatlirigha ishlitiliwatqan nersilerning nedin kéliwatqanliqini tekshürüwatidu, shundaq qilghanda u mehsulatlar amérikigha yolgha chiqip bolghuche ularni tosalaydu. Bu burun körülüp baqmighan ish. Biz bu qanunni yolgha qoyghan ikki yildin buyan teminlesh zenjiride ilgiri körülmigen yaxshilinish bolghanliqini körduq, biz yene nurghunlighan ishlarni qilishimiz lazim. Shek-shübhisizki, köpchilik bizning özimizning teminlesh zenjiri bilen tonushluq ikenlikimizni, Uyghur mejburiy emgikini ichige alghan mejburiy emgek mehsulatlirini qobul qilmaydighinimizni éniq bilidu.

— Sizdin soraydighan yene bir so'alim shuki, xitay hökümiti elwette Uyghur mejburiy emgikidin köplep paydilinip, her xil mehsulatlarni yasaydu hem amérikigha éksport qilidu. Yéqinda shendung ölkiside Uyghurlarning béliq tutushqa séliniwatqanliqi toghruluq nahayiti yaxshi bir tekshürüsh élip bérildi. Nurghunlighan béliqlar amérikigha éksport qilin'ghan. “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” chiqqandin kiyin, xitay üchinchi bir dölet, mesilen wiyétnam, bén'gal (bangladésh), hindistan, malaysiya arqiliq özlirining mal teminlesh zenjirini köp xillashturuwatidu. Ana weten xewpsizliki ministirliqi bu ehwalgha qandaq taqabil turuwatidu?

— Mal teminlesh zenjiridiki bezi özgirishler qarshi élinidu. Eger shirketler Uyghur rayonidin chékinip chiqip, rastchil ish qilidighan we mal teminlesh zenjiri ishenchlikrek döletlerge yötkelse, mejburiy emgek mehsulatlirini éniqlash asanraq bolidu hem bu bir qarshi élinidighan tereqqiyat hésablinidu. Emma bu yerde yüz béridighan yene bir ish shuki, mallar üchinchi bir dölettin ötküzülidu hemde bu arqiliq malning kélish menbesi amérikadin mexpiy tutulidu. Biz buninggha hergiz yol qoymaymiz we buni hemmidin muhim dep qaraymiz. Mallarning bashqa dölettin ötküzülüp ewetilgenliki bilgen haman,  buni aktipliq bilen tekshürimiz, bular siz dégen shu döletlerdin ötküzülgenlernimu öz ichige alidu. Eger siz bizning ashkara sanliq melumatimizgha qarisingiz, tutuwélin'ghan nurghun mallar xitaydin kelmeywatidu. Ular bashqa döletlerdin, bolupmu sherqiy jenubi asiyadin kéliwatidu biz buni dunyaning körüshi üchün ashkara qilduq.

— Xitayning torda parche satquchiliri bolghan shéyin we tému toghruluq sözlisheyli. Ular her küni amérikigha milyondek posulka ewetidu. Aldinqi yili “Bilumbérg”ning muxbiri shéyindin kiyim aldi we gén tetqiqati arqiliq ichidiki paxtining Uyghur rayonidin kelgenlikini ispatlap chiqti. Ana weten xewpsizliki ministirliqi “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ni egip ötüp kétiwatqan we Uyghur rayonida ishlen'gen mallarni amérikigha dawamliq kirgüzüwatqan shéyin bilen témudek tor dukini shirketlirige qandaq qarshi turuwatidu?

— Men bu yerde bir nersini éniqlap qoyay. Men melum bir shirket toghruluq gep qilmaymen, biz melum shirket yaki melum tekshürüshler toghrisida sözlimeymiz. “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” bu döletke kirgüzülüwatqan her qandaq mal üchün küchke ige. Téz moda import malliri we bashqa xildiki import mallarmu shuning ichide. Eger biz her qandaq import malning mejburiy emgekke chétishliqi toghruluq ispat tépiwalsaq, yuqiriqi qanun boyiche bir terep qilimiz. Biz ishinimizki,  uzundin buyan tamozhna qanunidin mustesna “Töwen ötkellik kechürüm” ashu endishining bir sewebidur. Biz amérika dölet mejlisi bilen hemkarliship, bu mesilini hel qilish usulini tépishimiz kérek. “Töwen ötkellik kechürüm” boyiche kirgen, qimmiti 800 dollardin az bolghan posulkilardin sanliq melumat toplash az bolghachqa,  u toghruluq tekshürüsh élip bérish qiyin bolmaqta. Biz tamozhnidiki “Töwen ötkellik kechürüm” maddisining mejburiy emgekni cheklesh üchün chiqarghan küchimizni, shundaqla fentinil, saxta mallar, etkes mallarning kirishini chekleydighan qanunlarni ijra qilish tirishchanliqimizni yoq qiliwétishidin bek ensireymiz. Bular biz yéqindin maslishiwatqan ishlar bolup, ularni hel qilishning yollirini izdewatimiz. Bu ishlargha bizni ehmiyet bériwatidu dep oylisingiz bolidu.

— Xitay hökümiti Uyghur irqiy qirghinchiliqi we Uyghur mejburiy emgikini  amérika oydurup chiqti dep eyiblep keldi hemde uni “21- Esirdiki yalghanchiliq” dep atidi. Xitay yene musulman döletliri we bashqa döletlerge “Amérika xitayning yüksilishini xalimaydu, shunglashqa yalghan hékayilerni toquydu” dégendek söz-chöcheklerni  tarqatti. Siz buninggha qandaq qaraysiz?

— Irqiy qirghinchiliq we bashqa wehshiyliklerni qilghuchilar hemishe yalghan gep qilidu hemde bundaq ishlar bolmidi deydu. Men amérika yehudiy a'ilisidin kelgen, men ajiz orundiki xelqni nishan qilghan irqiy qirghinchiliqning tarixini we kishilik hoquq depsendichilikini chüshinimen. Men amérikidiki Uyghurlar bilen paranglashqan waqtimda oxshash tarixning qaytilan'ghanliqini körimen. Wirjiniyediki pa'aliyetke qatnashqanda men jaza lagérigha solan'ghan üch Uyghur ayal bilen paranglashtim. Kishilik hoquq depsendichiliki, mejburiy emgek we bir milletni yoqitishqa a'it bundaq weqelerni, shu qeder jiq pakitlarni inkar qilghili bolmaydu. Amérika hökümitide, ana weten xewpsizliki ministirliqida ishlewatqan bizler buninggha hergiz süküt qilip turmaymiz.

— Sizge köp rehmet

— Rehmet