Muhajirettiki Uyghurlarning pisixikiliq saghlamliqi boyiche gérmaniyelik mutexessis tomas shultz bilen söhbet

Gérmaniye miyunxén uniwérsitéti we amérikadiki nyu-york aptawn tibbiy uniwérsitétining pisxika ilmiy boyiche proféssori tomas shultz ependi.

Xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqi we insaniyetke qarshi jinayiti sewebidin rayondiki Uyghurlar bilen birge muhajirettiki Uyghurlarningmu mislisiz rohiy bésimlargha duchar boluwatqanliqi melum. Shu sewetin bu muhim bir mesilige aylinip, muhajirettiki Uyghurlarning rohiy saghlamliq mesilisige diqqet tartish we ulargha yardem qilish meqisitide bezi tirishchanliqlar körstilishke bashlighan.

Gérmaniye miyunxén uniwérsitéti we amérikadiki nyu-york aptawn tibbiy uniwérsitétining pisxika ilmiy boyiche proféssori tomas shultz ependi mushu tirishchanliqlargha yétekchilik qiliwatqan shexslerning biridur. Biz bügün tomas shultz ependini ziyaret qilip, uning bilen rohiy saghlamliq we uning ehmiyiti heqqide söhbetleshtuq.

Muxbir: hörmetlik tomas shultz ependi, men sizning chet ellerdiki Uyghurlargha pisixikiliq yardemde bolush üchün bir heriket bashlighanliqingizni anglidim. Bu heqte köprek melumat bergen bolsingiz?

Shultz ependi: men sherqiy türkistandiki Uyghurlarning ehwalini yéqindin bilidighan biri bolush süpitim bilen Uyghurlar üchün bir ish qilishni oylidim we dolqun eysa ependige Uyghurlargha pisixikiliq yardem qilish oyum barliqini éyttim. Méning pilanim chet ellerdiki, jümlidin men özüm hazir gérmaniyede yashawatqanliqim üchün gérmaniyediki Uyghurlar bilen sözliship, ularning qandaq rohiy yardemge éhtiyaji barliqini tépip chiqish we bu arqiliq ulargha yardem béridighnan pisixika doxturliri tori shekillendürüshtin ibaret. Birinchi qedemde men ikki ay awal miyonxénda yashaydighan 30 dek Uyghur bilen sözleshtim, yüz bériwatqan irqiy qirghinchiliq sewebidin béshigha kelgen qéyin künlerni anglap chiqtim. Emdi ikkinchi qedemde men bir yürüsh so'allarni hazirlap chiqip, belgilen'gen kishiler bilen körüshimen we pütkül Uyghur jama'itining éhtiyajini belgilep chiqimen. Axirida konkirét bir dawalash programmisi tüzüp chiqishni pilanlawatimen.

Muxbir: siz buni peqet gérmaniyedila qilamsiz yaki bashqa döletlerdimu mushundaq psixikiliq yardemlerni élip baramsiz?

Shultz ependi: elwette, bu méning pilanim. Amérikadimu Uyghur saghlamliq teshebbusi deydighan bir heriket bashlan'ghinini bilimen. Men doktur memet imin bilenmu sözleshtim. Biz bu mesilide dawamliq pikir almashturup, tejribilerni toplap we birleshtürüp, dunyaning herqaysi jayliridiki Uyghurlargha mas kélidighan dawalash programmisi shekillendürüp chiqalisaq, bu téximu yaxshi bolidu. Muhim bolghini bu mesilige diqqet tartishtur. Hemme adem irqiy qirghinchiliqni bilidu, emma uning uzun muddetlik tesiri toghrisida köp oylashmaydu. Men nurghun Uyghurlar bilen sözleshtim. Qarisingiz, ular normal hayat kechüriwatqan ademler, emma hemmisining derdi ichige yoshurun'ghan. Muhim bolghini, buni bayqash we pisixikiliq yardem élishni qarar qilishtur. Elwette, biz buninggha seweb boluwatqan amillarni ongshiyalmaymiz. Emma sizge qandaq qilip bu dert-elem bilen yüzlishish we uninggha taqabil turushni ögitimiz

Muxbir: Uyghurlargha pisixikiliq yardem bérish xiyali sizde qandaq peyda bolghan?

Shultz ependi: buning ikki sewebi bar. Biri, Uyghurlargha yardem qilishtur. Yeni men Uyghurlargha pisixika jehettin yardem qilishni xalaymen. Ikkinchi sewebi, men bu arqiliq pen-téxnika sahesini yaki bu tibbiy saheni sherqiy türkistandiki Uyghurlar uchrawatqan bu wehshiyliklerdin xewerdar qilish, Uyghurlargha keltürgen rohiy ziyankeshlikidin xewerdar qilishni oylaymen. Chünki bu kishiler buningdin xewerdar bolghanda, uning tesiri bashqiche bolidu. Belkim ular siyasetchilerge tesir körsitishi we ularning heriketke ötüshige sewebchi bolushi mumkin.

Muxbir: sizche rohiy saghlamliq mesilisi néme üchün muhim, biz néme üchün uninggha diqqet qilishimiz kérek?

Shultz ependi: nurghun kishilerde rohiy saghlamliq mesiliside, yaki mundaqche éytqanda, pisixika késellikliri doxturigha körünüsh mesiliside téngirqash we perqliq köz qarashlar mewjut. Hemme jem'iyetler üchün bu hazirghiche éghir bir mesile. Bu Uyghurlargha oxshash en'eniwi topluqlarda téximu éghir. Ular ‛kishiler méni néme dep oylap qalidu‚ dep ensireydu. Bu toghriliq sözleshtin qorqidu. Emma rohiy saghlamliq bizning hayatimizning süpitige intayin zor tesir körsitidu. U hetta bizning jismaniy saghlamliqimizghimu tesir körsitidu. Shunga biz rohiy saghlamliq mesilisige toghra mu'amile qilishimiz, kallimizni échiwétishimiz kérek.

Muxbir: sizmu yuqirida dégendek, rohiy saghlamliq mesilisi téxi nurghun jem'iyetlerde perqliq köz qarashlar mewjut bir sahe. Uyghurlardimu hem shundaq. Shunga siz bu heqte qandaq tewsiyede bolisiz?

Shultz ependi: men baya déginimdek, ademler rohiy saghlamliqi toghriliq sözleshtin qorqidu. Buni bir ajizliq, késellik dep qaraydu. Emma bu késellik emes. Bu peqet sizning bediningizning yaki zéhningizning weqelerge qayturuwatqan inkasi. Men Uyghurlar bilen sözleshkende, ular özining bezide kéchiliri endishe bilen oyghinip kétidighanliqini, yürikining toxtimay soqup kétidighanliqini, bezide ishtin qaytip öyge kelgende, tuyuqsiz yighlighusi kélidighanliqini deydu. Shundaq dewatqanda, özini tutalmay étilip yighlap kétidu. . Mana bu siz basturup we yoshurup kelgen ichkiy héssiyat. Ichingizge kömüwetken, siz sözleshni xalimaydighan nersiler. Emma siz bularning hemmisining normal ikenlikini, sizge oxshash künlerni körgen bashqa herqandaq ademde bolidighan inkaslar ikenlikini bilishingiz kérek. Shunga hergiz bu toghruluq sözleshtin, doxturgha körünüp yardem élishtin xijilliq hés qilmasliqingiz kérek.

Muxbir: axirida toluqlima qilmaqchi bolghan qandaq sözingiz bar?

Shultz ependi: biz Uyghurlar toghriliq nurghun nersilerni biliwatimiz. Ular uchrawatqan irqiy qirghinchiliqni bilimiz, emma biz bularning Uyghurlarning rohiy dunyasigha bergen zerbisinimu, Uyghurlar tölewatqan rohiy bedelnimu bilishimiz, buni köprek tonutushimiz kérek. Bilginimizdek, natséstlar eyni chaghda yehudiylarni zor kölemde qetli qilghan. Xitay hökümiti gerche zor kölemde, yeni bir milyon Uyghurni qetli qilmighan bolsimu, emma men ularning Uyghurlargha qiliwatqan asta xaraktérliq qirghinchiliqini, Uyghurlargha qaritiwatqan rohiy ishkenjisini téximu éghir dep qaraymen. Biz en'eniwi irqiy qirghinchiliqni bilimiz. Emma Uyghurlar bolsa hem öltürülüshke, hem intayin qorqunuchluq rohiy zerbige uchrawatidu. Biz buni dunyagha tonutushimiz kérek. Buningdin kishilerni xewerdar qilishimiz kérek.”

Hörmetlik radiyo anglighuchilar, siler yuqirida proféssor tomas shultz ependi bilen rohiy saghlamliq yardimi mesiliside ötküzgen söhbitimizni anglidinglar. Irade teyyarlidi.