“Muhajirettiki Uyghurlar uchrap kelgen dölet halqighan basturush” toghrisida ilmiy muhakime yighini échildi

En'giliyediki shéfild uniwérsitéti sen'et we adimiyet penliri fakultéti achqan “Muhajirettiki Uyghurlar uchrap kelgen dölet halqighan basturush” témidiki ilmiy muhakime yighinida tetqiqatchilardin (soldin) mu'etter ilqut, dawid tobin (David Tobin) we niyrula elime (Nyrola Elima). 2023-Yili 31-mart.

Xitayning qara qoli dunyaning hemme yérige sozulup, chet ellerde yashawatqan Uyghurlargha éghir tehdit we pisxik bésim élip kelgen we élip kéliwatqan bir weziyette, xelq'aradiki kishilik hoquq organliridin bashqa yene, ilmiy tetqiqat sahesidikilermu bu mesilige köngül bölüp kéliwatqanidi.

3-Ayning 31-küni, en'giliyediki shéfild uniwérsitéti sen'et we adimiyet penliri fakultéti “Muhajirettiki Uyghurlar uchrap kelgen dölet halqighan basturush” dégen témida ilmiy muhakime yighini achti.

Dunya Uyghur qurultiyi london ishxanisining mudiri rehime mehmud xanim bu muhakime yighini heqqide qisqiche melumat berdi.

Yighinning bu birinchi künide, tetqiqatchilardin dawid tobin (David Tobin) yétekchilik qilghan söhbette mu'etter ilqut, niyrula elime (Nyrola Elima), runi sténbérg (Runi Steenberg) qatarliqlar dölet halqighan basturush heqqidiki tetqiqatlar duch kéliwatqan tosqunluq we buni yéngish usulliri, dölet halqighan basturushlargha zerbe bérish siyasetliri üchün uchur teminlesh qatarliq mesililerni muhakime qildi.

Lawra murfi (Laura Murphy), adriyan zénz, elis andérson, dilnur reyhan qatarliq tetqiqatchilar mejburiy emgek qandaq bolup dölet halqighan basturush tori we xelq'ara sermayige tayinip qaldi? ularni cheklesh üchün qandaq qanun we siyaset tüzülüshi kérek dégen mesililerni muhakime qildi.

Manchéstér uniwérsitétining proféssori dawid tobin radiyomizning ziyaritini qobul qilip, bu muhakime yighinining meqsiti heqqide toxtilip mundaq dédi: “Yighinning birinchi nishani tetqiqatchi alimlar, pikir sahibliri we siyasetchiler arisida bilim almashturush. Köpligen tetqiqatchilar bu yerde waqtini serp qilip bashqa tetqiqatchilar bilen pikir almashturidu؛ emma buningdiki meqset, eng yéngi tetqiqat netijilirini otturigha qoyush arqiliq, siyaset tüzgüchilerge tesir körsitish”.

Dawid tobinning bildürüshiche, bu muhakime yighinigha kelgen alim-tetqiqatchilar mushu sahede eng aldida kétiwatqanlar bolup, ularning qiliwatqanliri ilmiy tetqiqatla emes, belki siyasetke tesir körsitish pa'aliyiti bolghinida ehmiyiti téximu chong bolidiken.

U mundaq dédi: “Biz ilim we siyaset jehette küchlük tesirge ige tetqiqatqa muhtaj. Biz yash tetqiqatchilarning yéngi tetqiqat netijisini otturigha qoyushigha purset bérip, ularning kelgüsidiki tetqiqat hayatini qollap-quwwetlishimiz kérek. Shunga biz bu yighin'gha tetqiqatida yéngiliq yaritip kéliwatqan mu'etter ilqut, niyrula elimege oxshash yash Uyghur tetqiqatchilirini teklip qilduq”.

Dawid tobin özining köp yillar ilgiri sherqiy türkistanda yashighanliqini, irqiy qirghinchiliq bashlinishtin xéli burunla Uyghurlarning turmushini körgenlikini, tetqiq qilghanliqini, ularning bügünki qismetlirini sözlep turghanda xitayning qebih qilmishlirini pash qilip, kishilerni agahlandurup turghili bolidighanliqini éytqandin kéyin, “Irqiy qirghinchiliq biz choqum tetqiq qilishimiz kérek bolghan hökümet siyasiti” dédi.

Gérmaniyedin kelgen insanshunas, Uyghurshunas doktor runi sténbérg (Uyghurche ismi yüsüp) radiyomizning ziyaritini qobul qilip, dunya hazir Uyghur irqiy qirghinchiliqini untup qéliwatqan weziyette, xitayning dölet halqighan bésimi heqqide ötküzülgen bu muhakime yighinining ehmiyitini bayan qildi.

Chüshtin kéyinki muhakimide, tetqiqatchi samiyul danning (Samuel Dunning) qatarliq tetqiqatchilar “Dölet halqighan basturush yüz bériwatqan jaylar”, “En'giliyediki dölet halqighan basturush” dégendek témilarda doklat berdi.

Uningdin kéyin, timesi gros(Timothy Grose), rena refahi qatarliq tetqiqatchilar dölet halqighan basturushning muhajirettiki Uyghurlardin bashqilargha, mesilen tibetler, xongkongluqlar we tungganlargha körsitiwatqan tesiri, xitaylashturush siyasitining xitayning sirtida qandaq qolliniliwatqanliqi dégendek mesililerni muhakime qildi.

Doktor runi sténbérg buningdek yighinlarda tetqiqatchilar, siyasetchiler we muxbirlar bir yerge jem bolsa, uning ünümining alahide yuqiri bolidighanliqini otturigha qoydi.

Tetqiqatchi dawid tobinning bildürüshiche, u hazir niyrulla elima bilen birlikte “Muhajirettiki Uyghurlarning dölet halqighan basturushqa uchrishi” dégen témida chong hejimlik bir doklatni teyyarlawétiptu. Andin bu yil 7-ayda shiféld uniwérsitétida muhajirettiki Uyghurlarning turmushi we medeniyitige a'it bir pa'aliyet ötküzidiken. Bu pa'aliyette muhajirettiki Uyghurlarning hékayisi filim, ussul, muzika qatarliq shekillerde körsitilidiken. Uning uzaq mezgillik nishani bolsa, shifélid uniwérsitétida bir tetqiqat merkizi qurup, xitayning kishilik hoquq mesililirige köngül bölidighan tenqidchi alimlar bilen hemkarlishish we siyaset tüzgüchilerge esqatidighan doklatlarni teyyarlash iken”.

Bu muhakime yighinigha erkin asiya radiyosidin memetjan jüme, nuriman'gul abdurishit qatarliqlar qatnashti. Yighinning ikkinchi küni ular xitayning dölet halqighan basturush qilmishigha munasiwetlik shexsiy kechürmishlerni bayan qilish söhbitige qétilidiken.

3-Ayning 30-küni, amérikadiki kishilik hoquq orgini “Erkinlik sariyi” özining tor bétide “Démokratiyening uchrishishi: alte dölet amérika bilen birliship, dölet halqighan basturushqa zerbe bérishke wede berdi” namliq axbarat élan qildi. Bu axbaratta éytilishiche, awstraliye, gérmaniye, kosowo, latwiye, litwaniye, slowakiye qatarliq döletler amérika bilen birlikte imzalighan “Dölet halqighan basturushqa zerbe bérish prinsipi'i xitabnamisi” de, “Dölet halqighan basturush dunyadiki démokratiye we kishilik hoquqqa sélin'ghan tehdittur” dep jakarlan'ghan we her qandaq döletning chégra atlap adem tutush, qorqitish, qiynash qilmishlirigha téximu küchlük zerbe béridighanliqi élan qilin'ghan.