Xalifeks muhakime munbiri “Xitay bilen démokratik döletlerning riqabiti: tarixtiki eng chong oyun” namliq qollanmini tarqatqan

Dunyadiki démokratik ellerning istratégiyelik hemkarliqini kücheytish üchün her yili ötküzülüp kéliwatqan xalifeks xelq'ara bixeterlik muhakime munbiri bu yil 20-noyabirdin 22-noyabirghiche kanadada ötküzülgenidi. Xewerlerdin melum bolushiche, bu qétimliq muhakime munbirining eng yarqin nuqtisi xitayning tehditige qandaq taqabil turush mesilisi bolup, yighinda bu heqte köpligen söhbet we munaziriler bolghan hemde démokratik eller xitaygha qarshi turush üchün paydilinidighan “Xitay bilen démokratik döletlerning riqabiti: tarixtiki eng chong oyun” namliq 101 betlik bir qollanma tarqitilghan.

Bu qollanmini teyyarlash 2019-yil bashlan'ghan bolup, xalifeks munbirining mu'awin mes'uli robin shéférd (Robin Shepherd) bir guruppa tetqiqatchining hemkarliqida yézip chiqqan؛ ular dunyaning her qaysi jayliridiki 250 nechche mutexessisni ziyaret qilip, xitaygha we xitayning dunyadiki démokratik döletlerge shekillendürgen tehditini qayta bahalighan. Mutexessisler özining kespiy bilimi we her türlük qimmetlik pikirini köpchilik bilen ortaqlashqan. 2020-Yilliq xalifeks xelq'ara bixeterlik muhakime munbiride dunya miqyasida xitayning démokratiye düshmenlikige qarshi ortaq istratégiye bolushi kérekliki tekitlen'gen bolup, mezkur qollanmining nishani del ashu ortaq istratégiyeni berpa qilish üchün iken.

Amérikadiki xitay ishliri tetqiqatchisi gordon chang ependi bu qollanmining dunyadiki démokratik ellerning kommunist xitay hakimiyitini chüshinip yetkenlikining muhim ipadisi ikenlikini bildürüp mundaq dédi: “Gherb elliri we bashqa döletler xitayning bügünki xeterlik halitining uning siyasiy sistémisining biwasite netijisi ikenlikini körüp yétishke bashlidi. Xitayning dölet tüzümi we xitay kompartiyesini islah qilghili bolmaydu. Biz ularni boysunduralmaymiz yaki yaxshiliyalmaymiz. Biz her qanche qilsaqmu ular bilen bille mewjut bolup turalmaydighanliqimizni uzaqqa qalmayla hés qilimiz. Xitay démokratik döletke aylanmighiche hergiz bixeter dölet bolmaydu”.

Bu qollanmining mezmuni keng bolup, “Yerlik aptonomiye”, “Démokratiye zerbe nishanigha aylandi”, “Zorawan hakimiyetning ishliri”, “Xitayning pen-téxnika hakimiyetchiliki”, “Istratégiyelik hésab-kitab”, “Birlikte qudret tépish” qatarliq bablardin teshkil tapqan. “Yerlik aptonomiye” babida xitayning yalghan aptonomiyesi we az sanliq milletlerge qattiq zulum salidighanliqi bayan qilin'ghan bolup, Uyghur mesilisige a'it mundaq jümlilerge orun bérilgen: “Xelq'ara kechürüm teshkilatining mölcherlishiche, musulman Uyghur türkliridin bir milyon kishi shinjang ölkiside ˃terbiye arqiliq özgertish merkizi˂dep atalghan lagérlargha qamalghan. Mezkur teshkilatning bildürüshiche, lagérdiki tutqunlar xitay hökümiti teripidin étiqadidin we kimlikidin waz kéchishke hemde kompartiyege sadiq bolushqa mejburlan'ghan. Yéqinqi bir nechche aydin buyan, nechche ming parche sün'iy hemrah süretliridin kishini endishige salidighan ispatlar ashkarilan'ghan bolup, shinjangda ghayet zor lagérlarning yéngidin séliniwatqanliqi yaki kéngeytip séliniwatqanliqi melum. Yerlik hökümet axbaratliridin ashkarilinishiche, shi jinping we bashqa emeldarlar Uyghurlarni basturush herikitige biwasite yétekchilik qilghan”.

Bu qollanmida xitayning xelq'arada heqiqiy ittipaqdishi yoq ikenliki, peqet mustebit shimaliy koréye, pakistan we bashqa ereb ellirige oxshash menpe'etdashliridin shekillen'gen “Xitay hemkarliq guruhi” barliqi, emeliyette ularning bir-birige heqiqiy ishenmeydighanliqi otturigha qoyulghan. Gordon chang ependi Uyghurlar gerche musulman xelq bolsimu mustebit ellerning, jümlidin ereb-islam ellirining xitayni qollawatqanliqini, chünki ularning xitaygha iqtisad jehettin béqinip qélish bilen birge, özliridimu démokratiye we kishilik hoquq éngining töwenlikini tilgha élip mundaq dédi: “Musulmanlar köp sanliqni igileydighan döletler xitayning insaniyetke qarshi jinayitige sel qaraydu, chünki bu ishqa ularning mes'uliyetsiz rehberliri höküm chiqiridu. Musulmanlar elwette bashqa musulmanlarning öltürülüshige, qiynilishigha qul qilinishigha we depsende qilinishigha qarshi, shuning üchün musulmanlar nopusi köp bolghan démokratik eller xitay bilen yéqin munasiwet baghlimidi”.

“Démokratiye zerbe nishanigha aylandi” dégen babta bolsa xitayning amérikadiki xolliwod, disnéy qatarliq chong shirketlerge buyruq qilalaydighan bolushi, disnéy shirkitining Uyghur rayonidiki xitay bixeterlik tarmaqliri we teshwiqat orunliri bilen hemkarliship, “Xu'a mulen” namliq kinoni ishligenliki, xolliwodning xitaygha boysunidighan bolup qalghanliqining bashqa döletlerge yaman tesir élip kelgenliki qatarliqlar bayan qilin'ghan.

Bu qollanmida démokratik dunyaning öz qimmet qarishi we mewjutluqini saqlash yoligha buzghunchiliq qilidighan töwendiki 7 türlük ishtin saqlinish kérekliki otturigha qoyulghan: birinchi, xitayning démokratik jem'iyetke arilishishigha sel qarash؛ ikkinchi, xitaygha munasiwetlik her qandaq maqale, bayanat yaki sen'et esirini idiye jehettin tekshürüshke ariliship qélish, uni qollash yaki testiqlash؛ üchinchi, xitayning öz xelqini basturushigha yardem béridighan téxnika we soda alaqisige qatnishish؛ tötinchi, xitayning xelq'ara intérnét we téxnika ölchimini kontrol qilish we uni öz qimmet qarishi üchün xizmet qildurush qara niyitige sel qarash؛ beshinchi, xitayni tenqid qiliwatqanlarni her xil usullar bilen cheklesh we jazalash؛ altinchi, dunya miqyasida xitayning bésimi we tehditige uchrighan hökümet we démokratik zatlarni qollimasliq؛ yettinchi, xitaydiki mejburiy emgek we eqliy mülük oghriliqigha chétishliq mehsulatlarni bilip turup sétiwélish. Bu yette türlük qilmishni körsitish mezkur qollanmining eng muhim nuqtisi bolup, xalifeks munbirining tor bétide ayrim höjjet sheklide élan qilin'ghan.

Bu qollanmining axirida mundaq déyilgen: “Kommunist xitay hökümiti dunyadiki démokratik döletlerni mezkur döletler hemde ularning xelqi xalimaydighan düshmenlik girdabigha qistap qoydi. Eger xitay rehberliri waqtida hoshini tépip, qara niyitidin yénip, öz yolini toghrilap mangalisa ziddiyet we toqunushtin saqlinalaydu. Eger hoshini tapmisa, qara niyitidin yanmisa, qarshilishishni dawamlashturuwerse, démokratik döletler bilen xitay arisida bu esirlik eng chong oyun bashlinidu”.

Gordon chang ependi “Eger dunyadiki démokratik eller bilen xitayning ziddiyet-toqunushliri téximu kücheygen teqdirde amérika bashchiliqidiki gherb elliri xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan jinayitini “Irqiy qirghinchiliq” dep resmiy étirap qilarmu?” dégen so'algha jawab bérip mundaq dédi: “Xitayning shinjangda yürgüzüwatqan siyasiti irqiy qirghinchiliq xaraktérige ige. Amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompéyomu xitayning Uyghur we qazaqlargha yürgüzüwatqan siyasiti heqqide toxtalghanda bu sözni ishletken, menche xelq'ara jem'iyetmu bu sözni pat arida ishlitidu”.