“шәрқий түркистанни қоллаш” муһакимә йиғинида ислам дунясиниң шәрқий түркистан мусулманлириға игә чиқиши тәләп қилинған

“шәрқий түркистанни қоллаш” намлиқ хәлқаралиқ илмий муһакимә йиғинида дуня мусулман өлималар бирликиниң баш катипи доктор али қарадағи сөз қилмақта. 2022-Йили июн, истанбул.

Мәркизи истанбулға җайлашқан шәрқий түркистан өлималар бирликиниң уюштуруши билән 10-июндин 12-июнғичә истанбулда “шәрқий түркистанни қоллаш” намлиқ хәлқаралиқ илмий муһакимә йиғини өткүзүлди.

Бу муһакимә йиғинға 40 дәк дөләттин кәлгән өлималар, парламент әзалири, қануншунаслар, сиясийонлар вә журналистлар болуп, көп санда киши қатнашти.

3 Күн давам қилған бу йиғинниң биринчи күнидики ечилиш мурасими истанбулниң зәйтинбурну күлтүр-сәнәт мәркизидә ечилди. Йиғинниң кийинки программлири истанбулдики бир меһманханида өткүзүлди.

RFA/Arslan

Ечилиш мурасимида сөз қилған шәрқий түркситан өлималар бирликиниң рәиси доктур атавуллаһ шаһяр, бу йиғинниң мәқсити тоғрисида тохтилип мундақ деди: “нәччә йүз йилдин буян хитайниң зулумға учраватқан, инсаний вә дини һәқ-һоқуқлиридин мәһрум қалған, имам бухари, имам матуриди, йүсүп хас һаҗип вә мәхмут қәшқәрийгә охшаш көплигән мәшһур алимларни йетиштуруп чиққан, түрк-ислам җуғрапийәсиниң һәқиқий игилири болған, әҗдадлири миң йилдин буян исламға қучақ ечип, ислам үммитиниң ишлири билән мәшғул болған шәрқий түркистанлиқ қериндашлиримизни хатирилитиш, дәрдлиригә дәрман болуш, уларниң қийинчилиқлирини вә шәрәплик дәвалирини һәмбәһирләш, уларға бир нәпәс болсиму ялғуз әмәсликини һес қилдуруш үчүн бүгүн биз бу йәргә җәм болдуқ. Мусулман болуш сүпитимиз билән мәсулийитимизни алди билән өзимизгә, мусулман қериндашлиримизға, ислам дунясиға вә шундақла пүтүн дунядики мусулман җамаитигә хатирилитиш үчүн бу йәргә җәм болдуқ”.

Доктур атавуллаһ шаһяр йәнә мундақ деди: “уйғурларниң миллий вә диний кимлики йоқ қилиниватиду, мусулман яшлар хитайлар билән той қилишқа мәҗбурлиниватиду, уйғур тилида сөзлишиш чәклиниватиду, уйғур кимликигә аит һеч қандақ ишқа рухсәт берилмәйватиду. Шәрқий түркистандики бу мәсилиләрниң һәл болуши вә ислам дунясини бу һәқтә чүшәнчигә игә қилиш, әлвәттә ислам өлималириға йүкләнгән бир җиддий вәзипидур”.

RFA/Arslan

Йиғинда йәнә дуня мусулман өлималар бирликиниң баш катипи доктур али қарадағи сөз қилип, ислам дунясини шәрқий түркистан мусулманлирини қоллашқа чақириқ қилди.

У сөзидә шәрқий түркистан хәлқиниң ислам дунясиниң бир парчиси икәнликини, дуня мусулман алимлар бирликиниң бу мәсилини ислам үммитигә билдүрүш үчүн тиришчанлиқ көрситип келиватқанлиқини билдүрди.

У сөзидә йәнә пүтүн ислам дунясидики алимларни вә имамларни ‍өз дөлитидики хәлқләргә шәрқий түркистан мәсилисини тонуштурушқа вә хитайниң җинайәтлирини ашкарилашқа чақирди. У йәнә ислам дөләтләрниң рәислиригә вә рәһбәрлиригә чақириқ қилип, уларниң уйғурлар үчүн нурғун ишларни қилалайдиғанлиқини, әгәр давамлиқ сүкүт қиливәрсә, уларниң аллаһниң алдида ахирәттә чоқум һесаб беришкә мәҗбур болидиғанлиқини билдүрүп, әмәлий һәрикәткә өтүшкә чақириқ қилди.

Доктур али қаридағи сөзиниң ахирида барлиқ мусулманларни хитай мәһсулатлирини байқут қилишқа чақирди. Шәрқий түркистан өлималар бирлики рәиси доктор авуллаһ шаһяр доктор әли қарадағиға шәрқий түркистан байриқи чүшүрүлгән һәдийә тәқдим қилди.

Йиғинниң 2-күни истанбул валийси али йәрликая әпәнди йиғинға қатнишип, сөз қилди. Валий али йәрликая әпәнди уйғурлар билән түркләрниң қәлбдаш икәнликини билдүрүп, мундақ деди: “қәлбләр йеқинлашқансери, гәрчә арида деңиз-окянлар болсиму, әмма пүтүн җуғрапийәләр биз үчүн йеқиндур. Шәрқий түркситан маңа нисбәтән худди юртум коняға охшашла йеқиндур. Бизләр бир дәряниң еқинлири, бир чинарниң шахлири, биз бир нәсилниң вә бир әҗдадниң варислири. Бүгүнки күндә шәрқий түркситанда йүз бериватқан паҗиәләргә, уйғур хәлқигә селиниватқан зулумларға қарита дуня кор вә гас-гача боливалди, лекин биз уларға охшаш зулумға сүкүт қилмаймиз, силәр пәқәт түрк тилида сөзләйдиған түрк миллитидин болғанлиқиңлар үчүн, өз тилиңларда сөзләштә чәклимигә учридиңлар, дини етиқад билән яшаштин мәһрум қилиндиңлар, йилтизиңлардин суғурулуп сүргүн қилиндиңлар, түрлүк қийин-қистақларға учридиңлар, силәр һаятиңларни пида қилиш бәдилигә диниңларни, тилиңларни, мәдәнийәт вә өрп-адәтлириңларни қоғдап қилиш үчүн түркийәгә көчүп кәлдиңлар. Биз қериндашлиримизниң түркийәдә өзлирини әҗнәбий һес қилип қалмаслиқи, түркийәдә өзлирини өз юртидикидәк һис қилиши үчүн керәклик хизмәтләрни йолға қоюватимиз, чүнки биз қериндашлиримизға әҗнәбий көз билән қаримаймиз.”

Йиғин ахирида йиғинниң хуласә докилати елан қилинди, хуласә доклатини шәрқий түркистан өлималар бирликиниң муавин рәиси абдусалам алим оқуп өтти.

Абдусалам алим хуласә доклатида мунуларни тәкитлиди: “йиғин иштиракчилири бирдәк, ‎шәрқий түркистан хәлқиниң игилик һоқоқини қоғдаш, дәпсәндә қилинған һәқ һоқоқини қайтуруп елиш вә шәрқий түркистанниң келәчики тоғрсида хитай билән содилишишни қәтий рәт қилиш тоғрилиқ бирликкә кәлди вә чақириқ елан қилди. Шәрқий түркистанда йүз бериватқан кишилик һоқуқ дәпсәндичилики, хитайниң таҗавузчилиқи вә райондики системилиқ ирқий қирғинчилиқини дәлил-пакитлири билән топлап тәтқиқат елип бериш, дуняниң бу мәсилидики сүкүтини әйибләш, хитай мәһсулатлирини үнүмлүк байқут қилишни тәләп қилди. Дунядики дөләтләрни хитайниң зор миқдарда қәрз бериш арқилиқ уларниң байлиқини сүмүривелиш вә вастилиқ һалда астирттин игиливилиштәк хәтәрлик иқтисадий пиланиға алданмаслиққа чақириқ қилди. Һөкүмәтләрни вә ислам дөләтлирини, шундақла өлималар вә дәвәтчиләрни шәрқий түркистан мәсилисигә игә чиқишқа, иҗтимаий орган вә ахбарат қаналлирини шәрқий түркистан мәслисини қоллашқа вә һәр хил усуллар билән шәрқий түркистан мәслисини күнтәртипкә кәлтүрүшкә чақриқ қилди.”

Бу йиғинниң асасий мәқсити, шәрқий түркистан мәсилисини ислам дунясиға кәң даиридә тонуштуруш, шәрқий түркистан мәсилисиниң күнимиздики инсанийәт мәсилилири ичидики әң муһим вә әң җиддий мәсилиләрниң бири икәнликини тәкитләш, исламий принсип, инсанпәрвәрлик вә қануний мәсулийәтни асас қилған һалда, үнүмлүк әмәлий һәрикәткә өтүш үчүн муһим тәклип-пикирләр оттуриға қоюлди.

Хуласә доклатида дунядики һәрқайсий дөләтләр вә һөкүмәтләрни, шундақла һәр қайси тәшкилат вә органларни, болупму ислам дөләтлири вә ислам һәмкарлиқ тәшкилатини, шәрқий түркситан мәсилисигә җиддий қарашни, йиғин-кеңәшләрдә шәрқий түркистан мәсилисини күнтәртипниң муһим ноқтиси қилишни вә хитайға бесим ишилтиш тәләп қилинди.