Алматада чернобил атом апити қурбанлирини әсләш мурасимиға уйғурларму қатнашти

Чернобил атом апити қурбанлирини әсләш мурасимидин көрүнүш. 2016-Йили 26-апрел, алмата.

Мәлумки, буниңдин 30 йил муқәддәм, йәни 1986 - йили 26 - апрелда совет иттипақи тәркибидики украина җумһурийитиниң чернобил атом електир истансийисиниң 4 - енергийә бөликидә партлаш йүз берип, интайин көп миқдарда зәһәрлик маддилар муһитқа ташланған иди. Бу шу чағда атом енергийәси тарихидики дәсләпки әң күчлүк апәт болуп, уни йоқитишқа совет иттипақиниң барлиқ җумһурийәтлиридин 600 миңдин ошуқ адәм сәпәрвәр қилинди. Уларниң ичидә он бәш җумһурийәт вәкиллиридин ташқири, уйғур, татар, башқурт, түрк охшаш милләтләрму болди. Шуниңдин бери оттуз йил вақит өткән болсиму, чернобил апити қатнашқучилири әнә шу дәһшәтлик паҗиәни әсләш һәм кейинки әвладларға савақ болуш мәқситидә һәр йили хатириләш паалийәтлири өткүзүшни әнәнигә айландурди.

26 - Апрелда алмата шәһириниң байтурсиноф намидики бағчисида чернобил атом апитиниң қурбанлириға беғишланған ядикарлиқни ечиш мурасими болди. Һәйкәлтараш қазбек җарилқасоф ясиған мәзкур ядикарлиқни ечишқа чернобиллиқлар, афғанистан урушиниң қатнашқучилири, һакимийәт орунлири рәһбәрлири, аммивий ахбарат васитилири вәкиллири, оқуғучилар вә юрт - җамаәтчилик қатнашти. Мурасимни кириш сөз билән ачқан алмата шәһири һакиминиң орунбасари румил тауфикоф 30 йил илгири дәһшәтлик паҗиә йүз берип, уни йоқитишқа мәмликәтниң барлиқ милләт вәкиллириниң қатнашқанлиқини, уларни атом зәһириму, униң ақивәтлириму тосуп алалмиғанлиқини алаһидә тәкитләп, чернобил қатнашқучилириниң қәһриманлиқини юқири баһалиди вә уларниң җасарити билән мушу күнгичә мәғрурлинидиғанлиқини илгири сүрди.

Хатириләш мурасимида сөзгә чиққан чернобил вә йәрлик уруш һәрикәтлири қатнашқучилири қазақистан иттипақиниң президенти рәһим абдукәримоф, русийәниң қазақистандики баш консулиниң орунбасари марина люкина, уруш қатнашқучилириниң алмата шәһәрлик кеңишиниң рәиси еренгайип шайхутдиноф, афғанистан уруши қатнашқучилири тәшкилатиниң вәкили игор бережной чернобил атом апитини йоқитишқа қатнашқанларниң қәһриманлиқниң аҗайип үлгисини көрсәткәнликини, бу паҗиәниң пүткүл адәмизатқа қилинған чоң бир агаһландуруш болуп, буниңдин кейин мундақ апәтләргә йол қоймаслиқниң һәр бир қазақистанлиқниң инсаний борчи икәнликини оттуриға қойди. Улар чернобиллиқларниң шу чағда бу атом зәһириниң пәқәт совет иттипақила әмәс, бәлки явропаға қарап тарқилишиниң алдини алғанлиқини алаһидә тәкитлиди.

Чернобил апитини йоқитишқа қатнашқанларниң ейтишичә, уларниң бәзилири өз әрки билән бу хәтәрлик ишқа атланған болса, бәзилирини һәрбий комиссариятларға мәхсус чақириқ қәғизи билән чақиртқан. Бу җәһәттә уларға чақириш сәвәблирини чүшәндүрмигән. Булар асасән һәрбий хизмәтлирини өтәп кәлгәнләрдин тәркип тапқан болуп, уларниң арисида һәр хил кәсип егилири болған.

Чернобил апити йүз бәргәндин кейин, совет һакимийити йәнә узун йиллар давамида униң сәвәблири вә ақивәтлирини, биринчидин, өз хәлқидин, иккинчидин, пүткүл дуня җамаәтчиликидин йошурған иди. Украинаниң б б с агентлиқиниң 26 - апрелда елан қилған “чернобил: дөләт бихәтәрлик комитети архиплири билән селиштурулған әслимиләр” намлиқ мақалиниң аптори анастия зануда апәт йүз бәргән биринчи күндин башлапла вә узун вақит мабәйнидә бихәтәрлик органлириниң чернобил вәқәси һәққидики дәсләпки мәлуматларни йошуруп кәлгәнликини илгири сүрүп, уларни бир - бирләп атап чиққан:

Игилишимизчә, чернобил апити йүз бәргәндин кейин дуня җамаәтчиликини атом синақлириға қарши һәрикәтлири бара - бара күчәйгән иди. Ақивәттә, өткән әсирниң 90 - йиллири қазақистанда дөләт вә җәмийәт әрбаби олҗас сүлейменофниң ядро синиқиға қарши невада - шәмәй хәлқара һәрикити нәтиҗисидә шәмәй ядро полигони йепилған иди. Бу дәвирдә шундақла уйғур елидики лопнор полигонини йепиш үчүн “невада - шәмәй” һәрикити йенида лопнор комитети қурулған иди. Һурқиз илийева рәһбәрликидики бу комитет лопнор ядро синақлирини тохтитиш йолида көп ишларни атқурди.

Радийомиз зияритини қобул қилған алмата шәһириниң турғуни дилшат хашимоф өзиниң 1998 - йили шәһәрдики наһийилик һәрбий комиссарияттин атланғанлиқини, дәсләптә қазақистанниң селиноград шәһиридә болуп, у йәрдин белорусийәниң гомел шәһири әтрапидики йезиларниң биригә келип орунлашқанлиқини әсләп, мундақ деди: “биз чақирилғанда бизниң алматада иш җайимиз, аилимиз, бала - чақимиз болуш керәк, дәп һесаблап, оттуздин ашқан балилар кәткән. Қазақистан бойичә 31700 адәм чақиртилған. Һазир 5000дин артуқ адәм қапту. Алматаниң өзидин чақирилғанлар 5000 нәччә йүз адәмдин қалғини 350 адәм. Һәммиси зәхмиләнгән.”

Д. Хашимофниң ейтишичә, чернобилдин қайтип кәлгәндин кейин, йәни 1989 - вә 1990 - йилларда уларға һөкүмәт тәрипидин хелила йеникчиликләр берилгән иди. Улар селиқ, йол һәққи, алақә үчүн һәр хил төләмләрдин азад қилинған болуп, бу пәқәт совет һакимийити ғулиғанға қәдәр мәвҗүт болған.

1986 - Йили йүз бәргән чернобил атом апитини йоқитишқа д. Хашимофтин башқиму көплигән уйғур балилири қатнашқан иди. Улар уйғурлар зич олтурақлашқан алмата вә униң әтрапидики мәһәллиләрдин, панфилоф, уйғур, челәк, талғир, хәшкиләң вә башқиму наһийиләрдин болуп, һәр йиллири чақиртилған. Мәсилән, алмата вилайитиниң талғир наһийисидин кәримҗан һекимоф, алмата шәһиридин кәрим аюпҗаноф, абдувайит аблесеноф, пәрһатҗан тайироф, шерипҗан рузийеф, аблимит рузийеф, дилшат хашимоф вә башқилар болған иди.

1987 - Йили талдиқорған вилайитиниң қаратал наһийисидин чақиртилған кәримҗан һекимоф чернобилға қандақ қилип кәткәнликини әсләп, мундақ деди: “биз 45 адәм хизмитимизни қилип, қайтип кәлгән. Бизни шопур болисиләр дегән, амма шопурлуқ оқәт қилмидуқ. Бизгә гүрҗәк берип, йәр колидуқ. Биз йоған биналарниң төписигә чиқип, ююп - тазилап, қара қәғәзләрни оюп чиқираттуқ. Андин електир истансийисиниң симлирини колап чиқираттуқ.”

К. Һекимофниң ейтишичә, уларни пәқәт қайтқандила дохтурлар толуқ тәкшүрүштин өткүзгән. У шундақла бу вақит давамида адәттики җәңчиләр тамиқи билән тәминләнгәнликини, дайим һәрбийчә кийимдә йүрүп, һәрбий интизам билән хизмәт қилғанлиқини илгири сүрди. У һазирқи әһвали тоғрилиқ мундақ деди: “һөкүмәт тәрипидин 3 - гуруппа пенсийә пули алимән. Пенсийә пули йәтмәйду. Һазир ағриқчан. Асасән йүрәк билән баш ағрийду. Алматада арилишиватқан балилардин көпи өлүп кәтти.”

Мәлуматларға қариғанда, чернобил атом апити йүз берип, совет һөкүмити тәрипидин көплигән мәхсус тәкшүрүш комиссийилири қурулған иди. Нәтиҗидә атом истансийиси партлишиниң бир қатар сәвәблири ениқланған болсиму, амма улар һазирғичә мутәхәсссиләр арисида талаш - тартишлар туғдурмақта.