Бағраш көлини башқуруш хадими: көлниң екологийисини җиддий қоғдашқа мәҗбур қалдуқ

2 - Март күни хитай һөкүмәт таратқулирида 3 - айниң 1 - күнидин 6 - айниң 20 - күнигә қәдәр бағраш көлидә белиқ тутуш чәкләнгәнлики вә бу чәклиминиң көлниң екологийиси сәвәбидин боливатқанлиқи елан қилинди. Хитай ичи вә хәлқарадики мутәхәссисләр йеқинқи йиллардин буян тарим вадиси вә бағраш көли муһитиниң барғанчә начарлишиватқанлиқини вә көлниң екологийисини қоғдаш зөзрүрлүкини җиддий тәкитләватқан болуп, даириләрниң мәлум мәзгил көлдә белиқ тутмаслиқ уқтурушини чиқириши диққәт қозғиди.

Радийомиз зияритини қобул қилған бағраш көлини башқуруш иишханиси хадимиму йеқинқи йилларда көл муһити начарлишип, әслидики белиқ түрлириниң азайғанлиқини етирап қилип, көлниң екологийисини җиддий қоғдашқа мәҗбур болғанлиқини етирап қилди.

Бағраш көли вә тарим вадисиниң екологийилик муһити йеқинқи йиллардин буян хитай ичи вә хәлқарадики екологийә мутәхәсислириниң диққитини қозғап келиватқан муһим екологийилик муһит мәсилилириниң биригә айланғини үчүн, хитай таратқулирида елан қилинған “екологийилик муһитни қоғдаш еһтияҗидин, бағраш күлидә бир мәзгил белиқ тутуш чәкләнгәнлики” һәққидики хәвәр диққәт қозғиди.

Бағраш көлидә белиқ тутуш чәкләнгәнлики һәққидики уқтуруш һәққидә техиму илгириләп мәлумат елиш үчүн, 3 - март күни бағраш көлини башқуруш ишханисиға телефон қилдуқ. Телефонимизни кечилик нөвәтчиликтә туруватқан аял хадим елип, 1 - марттин башлап бағраш көлидә белиқ тутуш чәкләнгәнликини вә бу уқтурушқа асасән 6 - айниң 20 - күнигичә көлдә белиқ тутуш чәкләнгәнликини билдүрүп, бу тәдбирниң елинишиға көлниң екологийилик муһитиниң яманлишип, көлдики белиқ түрлириниң азайғанлиқи қатарлиқ амилларниң сәвәб болғанлиқини мәҗбурий етирап қилди.

- Бағраш көли башқуруш ишханисиму?

- Шундақ мән кечилик нөвәтчи хадим.

- Аңлисақ 1 - марттин 20 - июнғичә көлдә белиқ тутуш чәклинипту, әһвални биләй дигән идим.

- Шундақ, бу бәлгилимә иҗра қилиниватқили бирқанчә йил болди.

- Мундақ дәң, көлдә бу хил мәлум, мәзгиллик белиқ тутуш чәкләнгили нәччә йил болди?

- Мән кәлсәм мушу бәлгилимә бар икән, мән бу йәрдә ишләватқинимға 3 - 4 йил болуп қалди?

- Әгәр бу мәзгилдә көлдә белиқ тутқанлар байқалса улар җазалинамду?

- Шундақ әлвәттә җазалиниду. Йениклиригә тутқан белиқлири җәриманә қоюлиду, еғирлири тутқун қилиниду һәтта сотлинидиғанларму бар.

- Белиқ тутуш чәклиништики сәвәбни билсәм боламду? хәвәрдә екологийилик муһитни қоғдаш вә азлап кетиватқан белиқ түрини сақлап қелиш үчүн бу бәлгилимә чиқирилди дейилипту, көлниң екологийисидики бузулуш вә көлдики белиқ түриниң азийиши сәвәб боливатамду?

- Бу соалиңизға җаваб берәлмәймән.

- Нимишкә ? җаваб берәлмәсликиңизниң сәвәбини билсәм боламду?

- Мәндин бундақ сәзгүр мәсилиләрни соримиған болсиңиз. Мән сизгә пәқәт конкрет әһвалларни яхши билмәймән дегән җавабнила берәләймән.Раст сиз қәйәрниң мухбири ?

- Рәһмәт, зияритимни қобул қилғиниңизға. Мән әркин асия радийосиниң мухбири, биз бу хәвәрни көргәндин кейин, силәргә телефон қилип әһвални игиләйли дегән идуқ.

Аял хадим бир аз тохтивалғандин кейин, бағраш көлидә белиқ тутушниң бир мәзгил тохтилишиниң сәвәбини төвәндикидәк изаһлиди:

- Бизниң белиқ тутушни бир мәзгиллик тохтитишимиздики асаслиқ сәвәб, баһар, яз пәсли белиқларниң көпийиш мәзгили болғанлиқи. Бу йәрдә қандақтур көлдики белиқ сани вә түриниң азлап кетиши яки көл екологийисиниң начарлашқанлиқи әмәс. Һөкүмәт көлниң екологийилик муһитини яхши қоғдаватиду.

- Шинҗаң университети вә йеза игиликилик университетиниң мутәхәссислири елан қилған мақалиләрдә, йеқинқи йилларда бағраш көлиниң екологийиси начарлашқанлиқини вә көлдики әслидики йәрлик белиқ түрлириниң азайғанлиқини оттуриға қоюлған икән. Буниңға сәвәб болған конкрет амиллар қайси?

- Көлдики белиқ түриниң азийишиға белиқларниң җиқ тутулғанлиқи сәвәб әмәс, һазир белиқларниң көпийиш мәзгили шуңа бу тәдбирләр елинди. Көлдә белиқ тутуш чәкләнди. Белиқлар көпийәлмисә әлвәттә нәсли йоқап кетиду. Шуңа нәччә йил болди бу тәдбирләр елиниватиду.

- Елан қилиниватқан хәвәр, мақалиләрдә йеқинқи йиллардин буян бағраш көлидики әслидики йәрлик белиқлар түрлириниң барғанчә азийиватқанлиқи вә көл әтрапида белиқ беқиш мәйданлириниң көпәйгәнлики тилға елинипту, көл әтрапида белиқ беқиш мәйданлири көпму?

- Әлвәттә көл әтрапида белиқчилиқ мәйданлири бар. Әмма белиқчилиқ мәйданлириниң көлниң екологийилик муһитиға болған тәсири вә йәрлик белиқлар түриниң азийишиға болған тәсирини билмәйдикәнмән. Бу соалларға җаваб беришниму халимаймән.

- Инкасларда бағраш көли әтрапидики белиқчилиқ мәйданлирида беқиливатқан белиқлар билән көлниң әслидики тәбиий йәрлик белиқлири оттурисида көп пәрқ барлиқи тилға елинип, кишиләр беқилған белиқларни йимәсликкә агаһландурулупту, буниң сәвәбини дәп берәләмсиз?

- Көлниң тәбиий белиқи билән баққан белиқниң әлвәттә пәрқи бар. Бу худди явайи һайванлар билән өй һайванлириниң пәрқи болғинидәкла иш. Мән белиқчилиқ мәйданлириниң белиқларни қандақ бақидиғанлиқи һәққидики әһвалларға җаваб берәлмәймән. Кәчүрисиз һазир дәм елиш вақти. Бу йәрдә йерим кечә болуп қалди. Әгәр зиярәт қилсиңиз, өзиңиз келип әһвал игиләң яки күндүзи мәхсус бу ишқа бәлгиләнгән хадимлардин әһвал игиләң. Мән соаллириңизға җаваб берәлмәймән.

Байинғолин аптоном областидики бағраш наһийиси әсли хошут наһийисигә қарашлиқ болуп, 1971 - йили хошут наһийисидин айривелинип, наһийә қилип бекитилгән. Бу наһийә хитайдики бирдин - бир ички қуруқлуқ татлиқ су көли - бағраш көли вә бу көлниң белиқлири билән мәшһур болуп, земини хитайниң һазирқи хәритисидә 3808.6 Квадрат клометир дәп бәлгиләнгән. Наһийә көлиминиң 43%ни йәни 1646 квадрат клометир қисмини бағраш көли игиләйдиғанлиқи қәйт қилинған. Хәритидә йәнә бағраш көлиниң сүйи илгири ғәрбтә тәңритеғиниң шималидики еқинлардин топлинип келип шәрқтә тарим дәряси, қайду дәряси ахирида лопнур көлигә қуюлидиғанлиқиму көрситилгән.

Әмма йеқинқи йиллардин буянқи хәвәр, тәкшүрүш - тәтқиқат мақалилиридә бағраш көлидин келидиған су мәнбәсиниң, көл әтрапидики мунбәт бостанлиқларни игиләш һесабиға қурулған ишләпчиқириш қурулуш армийисигә тәвә полкларниң зиядә көп боз йәр ечиши вә көлниң айиқидики тарим, қайду дәрялириниң су мәнбәсини биңтүәнниң терилғу йәрлирини суғурушқа зиядә ишлитиши нәтиҗисидә, тарим дәрясиниң төвән еқинида су барғанчә азлап, дәря еқинидики тәбиий тоғрақ орманлири азийип, лопнур көлиниң тамамән қуруп кетишгә сәвәб болғанлиқи оттуриға чиққан иди.