Журналист гидон рачман: “җуңго чүши” ни қара туман басти

Хитай дөләт рәиси ши җинпиң һакимийәт бешиға чиққанда, “җуңго чүши” йәни хитай хәлқиниң арзуси дегән шуарни көтүрүп чиқти. Хитай җәмийитидә һәр хил тәбир берилгән вә охшимиған инкас пәйда қилған бу шуар чәтәллик мутәхәссисләрниңму диққитини тартти.

Тонулған иқтисадшунас вә журналист гидон рачман - Gideon Rachman, өткән һәптә иқтисад вақти гезитидә “җуңго чүши” ни қара туман басти сәрләвһилик мақалә елан қилип, хитайни америка билән бәслишишниң орниға, әмәлийәтчил болуп, аввал булғанған һава вә сүйини пакизлашқа чақирди. Төвәндә бу мақалиниң асаси мәзмуни тонуштурилиду. Бу программини мухбиримиз шөһрәт һошур тәйярлиди.

Хитай дөләт рәһбәрлиридин диң шявпиң, ислаһат вә ечиветиш шуари билән, ху җинтав болса инақ җәмийәт шуари билән һакимийәт йүргүзгән болса, ши җинпиң “җуңго чүши” йәни җуңгониң улуғ ғайисини әмәлгә ашуруш шуари билән һакимийәтни қолға алди. Ши җинпиң оттуриға қойған җуңго чүшигә, хитайниң бәзи мәтбуатлирида, хәлқни бейтип дөләтни қудрәт тапқузуш дәп тәбир берилгән болса, йәр шари вақти гезитидә “җуңгониң чүши һәргиз демократийә вә инсан һәқлири дегәндәк хиялий нәрсиләр әмәс, бәлки дөләтни ронақ тапқузуш” дейиш арқилиқ; хитайниң буниңдин кейинки ғайиси дуняда хоҗайинлиқ талишиш икәнликини ашкарилиған. Нөвәттә бу ғайисиниң әқилгә уйғун яки әмәслики, хитай хәлқиниң ирадисигә вәкиллик қилидиған - қилмайдиғанлиқи, тоғра яки хаталиқи, мумкинчилики бар яки йоқлуқи қатарлиқ көплигән нуқтилардин мулаһизә вә муназирә қилинмақта. Журналист гидон рачманниң “җуңго чүши” ни қара туман басти намлиқ мақалиси әнә шу түрдики мулаһизиләрдин бири.

Аптор мақалисини бейҗиңдики күндилик һаятидин мисал елип башлиған вә мундақ дегән : “бир меһманханиниң 40 - қәвитидимән, деризидин бир коча неридики биналарни көрүш мумкин әмәс. Чүнки әтрапни қапқара туман басқан. Дәрһал, һаварайи мәлуматлиридин, һаваниң булғиниш дәриҗисини тәкшүрүп бақтим, көрдүмки AQ нисбити 250 йәни нормалдин 5 һәссә артуқ”, мақалидә баян қилинишичә, әслидә 50 болушқа тегишлик болған бу нисбәт, бейҗиңда бәзи күнләрдә 350 кә чиққан. Һәтта бу йил 1 - айда 1000ға чиққанлиқи үчүн, бейҗиңдики америка әлчиханиси бейҗиңдики америкилиқларни өйдин талаға чиқмаслиқ вә ишик - деризилирини ачмаслиққа буйриған. Аптор бейҗиңниң һава муһити һәққидә йәнә мундақ язған “бейҗиңниң қаттиқ шамалдин кейинки мәнзириси алаһидә яхши, бу чағда көк асман көриниду, коча айлиниш кишигә һозур бериду; бирақ бейҗиңниң сап һавалиқ бу күни әтраптики башқа җайларниң қабаһәтлик бир күни, чүнки шамал қара туманни шу җайларға сүрүп кетиду.” аптор бу сөзләрдин кейин, тимини җуңго чүши йәни ши җинпиң рәһбәрликидики хитайниң ғайисигә йөткигән. У җуңгониң чүшиниң дөләт ичидә хәлқни бейитиш, хәлқарада болса сиясий күчини ашуруш икәнликини тилға елип, “ениқки, җуңго чүши, америкиға қарши туруш чүшидур” дегән. У бу сөзлирини мундақ давамлаштурған : “инсан көзини ечиш вә нәпәс елиш қийинлишиватқан хитайда дөләт рәһбәрлири өзлириниң дөләт ғайисини қайтидин бир көздин кәчүрүши керәк.” аптор арқидин, хәлқаралиқ сәһийә журнили ләнсеттики бир илмий доклаттин нәқил елип, 2010 - йили хитайда һава булғиниш сәвәбидин 12 милйон кишиниң балдур өлгәнликини вә 2012 - йили бейҗиңда өпкә кесәл бимарлириниң 60% көпәйгәнликини әслитип өткән. Нөвәттә хитайда яшаватқан чәтәлликләрниң балилирини мәктәптин кейин сиртқа чиқиришни халимайдиғанлиқини вә өз дөләтлиригә қайтип кетиш һәққидә ойлишиватқанлиқини баян қилған.

Аптор мақалисидә хитайда һава килиматтики булғиништин ибарәт мушундақ бир чоң мәсилиниң тоғра тәкшүрүлмәйватқан вә җиддий музакирә қилинмайватқанлиқини, һәтта муһит асраш паалийәтчилириниң чәклиниватқанлиқини тилға елип, бейҗиңниң бу булғанған һаваси “пат йеқинда ши җинпиңниңму көзини ечиштуриду” дәп агаһландурған вә һавадин ибарәт бу нимәттин бәһриман болушта пуқра вә әмәлдарларниң тәң һоқуққа вә имканға игә икәнликини әскәрткән. Хитайда һелиму, иқтисадни тәрәққий қилдурушни биринчи орунға қоюватқанлиқи тилға елинған мақалидә “нәпәс алғили болмайдиған шәһәрдә топланған байлиқниң немә керики” дәп соал қоюлған. Илгири лондон вә лос анҗилис қатарлиқ шәһәрләрниңму һавасиниң булғанлиқи, әмма даириләр җиддий тәдбир қоллинип, муһитниң әслигә кәлгәнлики баян қилинған мақалидә, бундақ бир өзгиришниң хитайда йүз беришиниң қийинлиқини әскәрткән. Чүнки апторниң қаришичә, муһитни пакизлайдиған тәдбирләр, хитайниң дөләт игилигидики чоң завут - карханилириниң мәнпәәтигә хилап. Аптор мақалисидә, хитай компартийисиниң һакимийитини өрә тутуп туруватқан бирдин - бир амил, хитайдики йеқинқи 30 йиллиқ иқтисадий тәрәққият йәни зор бир түркүм кишиләрниң ач - ялиңачлиқтин қутулғанлиқи икәнликини баян қилип, әмдиликтә муһиттики бу булғиниш сәвәбидин, компартийә һакимийитиниң һолиниңму колиниватқанлиқини илгири сүргән. Аптор мақалисидә хитай тәтқиқатчиларниң доклатлиридинму мундақ нәқил кәлтүргән “лондонниң һава булғшиниши көмүрдин, лос анҗилесниң болса аптомобилдин кәлгән; биздики болса һәр иккисидин.” аптор мақалисиниң ахирида, хитайдики мәсилә ялғуз һава булғиниш әмәсликини, су булғиниш вә йемәк - ичмәктин зәһәрлиниш вәзийитиниңму өрләватқанлиқини тилға елип мундақ дегән: “қудрәтлик дөләт дегән гәпниң мәнисини һәр хил чүшиниш мумкин, мәсилән, дөләтни хәлқарада нопузлуқ қилиш қатарлиқ, мәнчә бүгүн хитай дөлитиниң чүши йәни ғайиси һава вә сүйини тазилаш болуш керәк.”

Һөрмәтлик радио аңлиғучилар, аптор гидон рачман, дунядики даңлиқ хәлқаравий журналлардин Financial Times йәни иқтисад вақит гезитиниң тәһрири болуп, у 30 йилға йеқин вақиттин буян дуняниң еқим мәсилилири үстидә тәтқиқат вә ахбаратчилиқ билән шуғулланмақта.