Көмүр байлиқини тохтавсиз ечишниң уйғур ели муһитиға көрситиватқан тәсирлири диққәт қозғимақта

Шинҗаң уйғур аптоном районлуқ һөкүмәт үстигә алған 11-нөвәтлик җуңго шинҗаң хәлқара көмүр санаити йәрмәнкиси 22-июл үрүмчидә ечилишқа башлиған. Бу йәрмәнкигә хитай вә чәтәлләрдин 1019 ширкәт қатнашқан.

Бу йәрмәнкә асаслиқи електр күчи, көмүр химийә санаити, көмүр, кан ечиш вә ясимичилиқ қатарлиқ саһәләргә четилиду. Хитай һөкүмити мәзкур йәрмәнкә уйғур елиниң көмүр санаити саһәсиниң тәрәққиятидики муһим супа дәп тәшвиқ қилмақта. Һалбуки мутәхәссисләр шундақла уйғурлар болса, буниң йәниму көп көмүр санаити карханилириниң радиатсийилик керәксиз қаттиқ җисимларни пилансиз қоюп беришидин дерәк беридиғанлиқидин, шундақла буниң аһалиләрниң турмуш муһити вә хәлқниң тән сағламлиқиға елип кәлгүси тәһдитлиридин әндишә туймақта. Уйғур ели көмүр санаитиниң тәрәққияти вә буниңда диққәт қозғаватқан мәсилиләр һәққидә гүлчеһрәдин мәлумат аңлаймиз.

Нефит, тәбиий газниң уйғур елиниң иқтисадий қурулушидики “түврүклүк” ролиға селиштурғанда, көмүрни 2-чоң әвзәл қезилма байлиқи, дейишкә болиду. Уйғур елиниң көмүр байлиқи мол болуп, хитайниң муһим енергийә райони вә истратегийилик енергийә записи райони. Игилинишичә, уйғур көмүр байлиқи асаслиқи җуңғар ойманлиқи, турпан-қумул ойманлиқи, тарим ойманлиқиниң шималий гирвики вә или вадисиға мәркәзләшкән. Әң йеңи мөлчәргә қариғанда, шәрқий җуңғар көмүрлүкидә мөлчәрләнгән байлиқ миқдари 400 милярд тонниға йетидикән. Йәни көмүрни нефит, нефит химийидин кейинки уйғур елиниң йәнә бир чоң түврүк кәспи қилип қурди.

Уйғур аптоном районлуқ қезилма байлиқлар идариси парткоминиң муавин секретари, идарә башлиқи зиң шявгаң: “һазир биз тәминлигән тәкшүрүп ениқланған көмүр байлиқи миқдари шинҗаңниң кәлгүси 100 йилидики тәрәққият еһтияҗини қандуралайду; төмүр кан тәйярлиқини тәкшүрүш нәтиҗиси болса шинҗаңниң кәлгүси 50 йиллиқ тәрәққият еһтияҗини қандуралайду, рәңлик метал рудиси тәкшүрүш нәтиҗиси болса шинҗаңниң кәлгүси 30 йиллиқ тәрәққият еһтияҗини қандуралайду.” дәп көрсәткән.

Толуқ болмиған статистикиға асасланғанда, хитай һөкүмити “шинҗаңниң газини шәрққә тошуш” муһим күнтәртипкә киргүзүлгәндин кейин хитай ичидики бәш чоң електр гуруһи вә көмүрлүктики 20 күчлүк кархана шинҗаңға маканлишишиға әгишип, енергийигә мәбләғ салғучиларниң көп мәнбәлишиши шәкилләнгән. Игилинишичә, уйғур елигә киргән чоң кархана, гуруһлар көмүр-електр, көмүр-химийә санаити базиси қурушқа 100милярд йүәндин артуқ мәбләғ селишни пиланлиған. Мол байлиқ әвзәллики, етибар берилгән ечиветиш сиясити, яхши мәбләғ селиш муһити хитай ичи вә сиртидики чоң кархана, чоң гуруһларни, мәбләғ салғучи содигәрләрни җәлп қилмақта. Бундин кейин уйғур елида хитай қезилма байлиқ тармақлири йәнә үч чоң кан райони, он үч кан издәш райони вә 23 кан топлашқан районни нуқтилиқ қилип, асаслиқ һалда дөләт вә аптоном район җиддий еһтияҗлиқ болған көмүр, төмүр, мис (никел), қоғушун, синк, алтун, калий тузи, сланетс гази қатарлиқ әвзәл қезилма байлиқларни қезип чиқип, “җуңғар” вә “тарим” дин ибарәт икки районидики муһим қезилма байлиқ түрлирини тепип чиқип, қезилма байлиқ җәһәттики йеңи бөсүшни әмәлгә ашурушни пиланлиған.

Қисқиғинә икки йилда, хитайдики чоң көмүр гуруһи вә даңлиқ карханилардин “шинхуа”, “луниң”, “луән”, “хуадийән”, “җуңго нефит-химийә гуруһи” қатарлиқлар тәңри теғиниң җәнуби вә шималиға маканлишип болған болуп, көмүр байлиқини ечип, көмүр-химийә санаити базиси қурди. Уйғур елиниң көмүр байлиқини ечишқа қатнишиватқан хитай карханилири уйғур елида көмүр, су, йәр вә муһит сиғимчанлиқи қатарлиқ байлиқ бирикмә әвзәлликидин толуқ пайдилинип, көмүр-електр, көмүр-химийә санаити базиси қуруп, көмүр байлиқиниң үнүми вә униңдин тәкрар пайдилинишни илгири сүрүп, байлиқниң ишләпчиқириш үнүмини өстүрүш үчүн бар амалларни қоллиниватқан бир пәйттә буниңдин келип чиқиватқан муһит мәсилилиригә көзини юмувалған тәқдирдиму еғир мәсилиләр көзгә челиқмақта вә диққәт қозғимақта.

Аптоном районлуқ муһит асраш назарити 6-айниң 4-күни “2013-йиллиқ шинҗаңниң санаәт карханилири, қурулуш түрлири муһит асраш әһвали тоғрисидики көк ташлиқ китаб”ни елан қилди. Униңда “2013-йили уйғур аптоном райони бойичә санаәттә тез сүрәттә ешиш вәзийити давамлиқ сақлап қелинған, шинҗаңниң санаәт қурулмиси нефит химийә санаити, көмүр химийә санаити қатарлиқ көп мәнбәләшкән тәрәққият йөнилишигә йүзләнгән. Керәксиз газ қоюп бериш, муһитни булғаш әһвали еғир болған карханиларни оңлаш йәнила муһим нуқта қилинди” дәп көрситилди.

Һалбуки әксичә, шинҗаң хәлқ радио истансиси бултур 2-майда тарқатқан хәвәрдин ашкарилинишичә, хитайниң тунҗи қетим муһит булғаш мәнбәсини омумйүзлүк тәкшүрүп, булғаш мәнбәсини ениқлаш нәтиҗисидә көрситилишичә, уйғур аптоном районида кан байлиқини ечип пайдилиниш билән шуғуллинидиған, радиатсийә сәвийиси өлчәмдин ешип кәткән, көләмдин юқири карханидин алтиси бар болуп, бир қисим карханиларниң әтрапидики радиатсийә муһит сүпити бәлгилик дәриҗидә тәсиргә учриған һәмдә җәмийәтниң ортақ диққитини қозғиған. Мәсилән, хотәнниң буя йезисидики чәклик миқдарда қезилидиған кан мәнбәси оғрилиқчә қезилип, өлчәмдин ашуруп қоюп берилгән радиатсийилик көмүр аһалиләрниң турмушиға тәсир көрситип, көмүр, таш көмүр ишлитидиған кархана вә аһалиләрниң турмуш муһитиниң радиатсийә сәвийисини өрлитивәткән.

Мутәхәссисләр, адәттики муһит мәсилисигә әһмийәт берилгәндин сирт, йәнә радиатсийә муһит мәсилисигиму әһмийәт берилмигәндә. Шундақла мувапиқ қанунлар иҗра қилинмиғанда көмүр санаити карханилириниң радиатсийилик керәксиз қаттиқ җисимларни пилансиз қоюп беришини чәклимигәндә хәлқ аммиси вә хизмәтчи хадимларниң тән сағламлиқиға капаләтлик қилғили болмайдиғанлиқини агаһландурмақта.

Америкидики көзәткүчиләрдин мәмәт тохти әпәнди болупму, хитайниң “шинҗаңниң токини сиртқа йәткүзүш” пилани арқилиқ уйғур елида көмүр байлиқини ечип вә шу җайда көйдүрүп енергийәгә айландуруп хитайға йөткәп, ташлап қойған дашқал вә керәксиз зияндаш маддиларниң уйғур ели муһитини булғишидин бәкрәк әндишә туюватқанлиқини, хитайниң көмүр байлиқини ечиш вә көмүр санаитидин иқтисадий мәнпәәт қазинишни у җайда яшаватқан инсанларниң һаяти бихәтәрликидин үстүн қоюшиниң интайин хәтәрлик ақивәтләргә сәвәб болидиғанлиқини оттуриға қойди.

Йеқинда ечилған, “йипәк йоли иқтисад бәлвеғи” йиғинида шинҗаң вәкилләр өмикидикиләр мундақ қариди: мәркәзниң шинҗаң хизмити сөһбәт йиғинида 2015-йили “шинҗаңниң токини сиртқа йәткүзүш” көлимини 30 милйон киловатқа йәткүзүш нишани оттуриға қоюлди, мәркәз оттуриға қойған көмүр байлиқини ечиш җәһәттә, шинҗаң еришкән әмәлий нәп наһайити чәклик болди. Омумий җәһәттин шинҗаңниң байлиқини ечишта байлиқлардин универсал пайдилинишни күчәйтиш, байлиқ әвзәлликини айландуруш истратегийәсини йолға қоюшни илгири сүрүш, байлиқ чиққан орундики хәлқни техиму көп нәпкә ериштүрүш қатарлиқлар техи ишқа ашмиди.

Шинҗаң вәкилләр өмикидикиләр мунуларни тәвсийә қилди: “дөләт шинҗаңда йәрликниң нефит, тәбиий газ байлиқини өз алдиға чарлап ечишиға рухсәт қилиш қатарлиқ усуллар арқилиқ нефит, тәбиий газ ечишта шинҗаңдики хәлқ турмушиға техиму көп нәп йәткүзсә; көмүр байлиқи баҗ ислаһатини йолға қоюп, баҗ елиш усулини өзгәртип, баҗ елиш нисбити өстүрүлсә; байлиқ чиққан җайда мәнпәәт толуқлимиси түзүми орнитилса.”