Kömür bayliqini toxtawsiz échishning Uyghur éli muhitigha körsitiwatqan tesirliri diqqet qozghimaqta

Shinjang Uyghur aptonom rayonluq hökümet üstige alghan 11-nöwetlik junggo shinjang xelq'ara kömür sana'iti yermenkisi 22-iyul ürümchide échilishqa bashlighan. Bu yermenkige xitay we chet'ellerdin 1019 shirket qatnashqan.

Bu yermenke asasliqi éléktr küchi, kömür ximiye sana'iti, kömür, kan échish we yasimichiliq qatarliq sahelerge chétilidu. Xitay hökümiti mezkur yermenke Uyghur élining kömür sana'iti sahesining tereqqiyatidiki muhim supa dep teshwiq qilmaqta. Halbuki mutexessisler shundaqla Uyghurlar bolsa, buning yenimu köp kömür sana'iti karxanilirining radi'atsiyilik kéreksiz qattiq jisimlarni pilansiz qoyup bérishidin dérek béridighanliqidin, shundaqla buning ahalilerning turmush muhiti we xelqning ten saghlamliqigha élip kelgüsi tehditliridin endishe tuymaqta. Uyghur éli kömür sana'itining tereqqiyati we buningda diqqet qozghawatqan mesililer heqqide gülchéhredin melumat anglaymiz.

Néfit, tebi'iy gazning Uyghur élining iqtisadiy qurulushidiki “Tüwrüklük” roligha sélishturghanda, kömürni 2-chong ewzel qézilma bayliqi, déyishke bolidu. Uyghur élining kömür bayliqi mol bolup, xitayning muhim énérgiye rayoni we istratégiyilik énérgiye zapisi rayoni. Igilinishiche, Uyghur kömür bayliqi asasliqi jungghar oymanliqi, turpan-qumul oymanliqi, tarim oymanliqining shimaliy girwiki we ili wadisigha merkezleshken. Eng yéngi mölcherge qarighanda, sherqiy jungghar kömürlükide mölcherlen'gen bayliq miqdari 400 milyard tonnigha yétidiken. Yeni kömürni néfit, néfit ximiyidin kéyinki Uyghur élining yene bir chong tüwrük kespi qilip qurdi.

Uyghur aptonom rayonluq qézilma bayliqlar idarisi partkomining mu'awin sékrétari, idare bashliqi zing shyawgang: “Hazir biz teminligen tekshürüp éniqlan'ghan kömür bayliqi miqdari shinjangning kelgüsi 100 yilidiki tereqqiyat éhtiyajini qanduralaydu؛ tömür kan teyyarliqini tekshürüsh netijisi bolsa shinjangning kelgüsi 50 yilliq tereqqiyat éhtiyajini qanduralaydu, renglik métal rudisi tekshürüsh netijisi bolsa shinjangning kelgüsi 30 yilliq tereqqiyat éhtiyajini qanduralaydu.” dep körsetken.

Toluq bolmighan statistikigha asaslan'ghanda, xitay hökümiti “Shinjangning gazini sherqqe toshush” muhim küntertipke kirgüzülgendin kéyin xitay ichidiki besh chong éléktr guruhi we kömürlüktiki 20 küchlük karxana shinjanggha makanlishishigha egiship, énérgiyige meblegh salghuchilarning köp menbelishishi shekillen'gen. Igilinishiche, Uyghur élige kirgen chong karxana, guruhlar kömür-éléktr, kömür-ximiye sana'iti bazisi qurushqa 100milyard yüendin artuq meblegh sélishni pilanlighan. Mol bayliq ewzelliki, étibar bérilgen échiwétish siyasiti, yaxshi meblegh sélish muhiti xitay ichi we sirtidiki chong karxana, chong guruhlarni, meblegh salghuchi sodigerlerni jelp qilmaqta. Bundin kéyin Uyghur élida xitay qézilma bayliq tarmaqliri yene üch chong kan rayoni, on üch kan izdesh rayoni we 23 kan toplashqan rayonni nuqtiliq qilip, asasliq halda dölet we aptonom rayon jiddiy éhtiyajliq bolghan kömür, tömür, mis (nikél), qoghushun, sink, altun, kaliy tuzi, slanéts gazi qatarliq ewzel qézilma bayliqlarni qézip chiqip, “Jungghar” we “Tarim” din ibaret ikki rayonidiki muhim qézilma bayliq türlirini tépip chiqip, qézilma bayliq jehettiki yéngi bösüshni emelge ashurushni pilanlighan.

Qisqighine ikki yilda, xitaydiki chong kömür guruhi we dangliq karxanilardin “Shinxu'a”, “Luning”, “Lu'en”, “Xu'adiyen”, “Junggo néfit-ximiye guruhi” qatarliqlar tengri téghining jenubi we shimaligha makanliship bolghan bolup, kömür bayliqini échip, kömür-ximiye sana'iti bazisi qurdi. Uyghur élining kömür bayliqini échishqa qatnishiwatqan xitay karxaniliri Uyghur élida kömür, su, yer we muhit sighimchanliqi qatarliq bayliq birikme ewzellikidin toluq paydilinip, kömür-éléktr, kömür-ximiye sana'iti bazisi qurup, kömür bayliqining ünümi we uningdin tekrar paydilinishni ilgiri sürüp, bayliqning ishlepchiqirish ünümini östürüsh üchün bar amallarni qolliniwatqan bir peytte buningdin kélip chiqiwatqan muhit mesililirige közini yumuwalghan teqdirdimu éghir mesililer közge chéliqmaqta we diqqet qozghimaqta.

Aptonom rayonluq muhit asrash nazariti 6-ayning 4-küni “2013-Yilliq shinjangning sana'et karxaniliri, qurulush türliri muhit asrash ehwali toghrisidiki kök tashliq kitab”ni élan qildi. Uningda “2013-Yili Uyghur aptonom rayoni boyiche sana'ette téz sür'ette éshish weziyiti dawamliq saqlap qélin'ghan, shinjangning sana'et qurulmisi néfit ximiye sana'iti, kömür ximiye sana'iti qatarliq köp menbeleshken tereqqiyat yönilishige yüzlen'gen. Kéreksiz gaz qoyup bérish, muhitni bulghash ehwali éghir bolghan karxanilarni onglash yenila muhim nuqta qilindi” dep körsitildi.

Halbuki eksiche, shinjang xelq radi'o istansisi bultur 2-mayda tarqatqan xewerdin ashkarilinishiche, xitayning tunji qétim muhit bulghash menbesini omumyüzlük tekshürüp, bulghash menbesini éniqlash netijiside körsitilishiche, Uyghur aptonom rayonida kan bayliqini échip paydilinish bilen shughullinidighan, radi'atsiye sewiyisi ölchemdin éship ketken, kölemdin yuqiri karxanidin altisi bar bolup, bir qisim karxanilarning etrapidiki radi'atsiye muhit süpiti belgilik derijide tesirge uchrighan hemde jem'iyetning ortaq diqqitini qozghighan. Mesilen, xotenning buya yézisidiki cheklik miqdarda qézilidighan kan menbesi oghriliqche qézilip, ölchemdin ashurup qoyup bérilgen radi'atsiyilik kömür ahalilerning turmushigha tesir körsitip, kömür, tash kömür ishlitidighan karxana we ahalilerning turmush muhitining radi'atsiye sewiyisini örlitiwetken.

Mutexessisler, adettiki muhit mesilisige ehmiyet bérilgendin sirt, yene radi'atsiye muhit mesilisigimu ehmiyet bérilmigende. Shundaqla muwapiq qanunlar ijra qilinmighanda kömür sana'iti karxanilirining radi'atsiyilik kéreksiz qattiq jisimlarni pilansiz qoyup bérishini cheklimigende xelq ammisi we xizmetchi xadimlarning ten saghlamliqigha kapaletlik qilghili bolmaydighanliqini agahlandurmaqta.

Amérikidiki közetküchilerdin memet toxti ependi bolupmu, xitayning “Shinjangning tokini sirtqa yetküzüsh” pilani arqiliq Uyghur élida kömür bayliqini échip we shu jayda köydürüp énérgiyege aylandurup xitaygha yötkep, tashlap qoyghan dashqal we kéreksiz ziyandash maddilarning Uyghur éli muhitini bulghishidin bekrek endishe tuyuwatqanliqini, xitayning kömür bayliqini échish we kömür sana'itidin iqtisadiy menpe'et qazinishni u jayda yashawatqan insanlarning hayati bixeterlikidin üstün qoyushining intayin xeterlik aqiwetlerge seweb bolidighanliqini otturigha qoydi.

Yéqinda échilghan, “Yipek yoli iqtisad belwéghi” yighinida shinjang wekiller ömikidikiler mundaq qaridi: merkezning shinjang xizmiti söhbet yighinida 2015-yili “Shinjangning tokini sirtqa yetküzüsh” kölimini 30 milyon kilowatqa yetküzüsh nishani otturigha qoyuldi, merkez otturigha qoyghan kömür bayliqini échish jehette, shinjang érishken emeliy nep nahayiti cheklik boldi. Omumiy jehettin shinjangning bayliqini échishta bayliqlardin uniwérsal paydilinishni kücheytish, bayliq ewzellikini aylandurush istratégiyesini yolgha qoyushni ilgiri sürüsh, bayliq chiqqan orundiki xelqni téximu köp nepke érishtürüsh qatarliqlar téxi ishqa ashmidi.

Shinjang wekiller ömikidikiler munularni tewsiye qildi: “Dölet shinjangda yerlikning néfit, tebi'iy gaz bayliqini öz aldigha charlap échishigha ruxset qilish qatarliq usullar arqiliq néfit, tebi'iy gaz échishta shinjangdiki xelq turmushigha téximu köp nep yetküzse؛ kömür bayliqi baj islahatini yolgha qoyup, baj élish usulini özgertip, baj élish nisbiti östürülse؛ bayliq chiqqan jayda menpe'et toluqlimisi tüzümi ornitilsa.”