Ghulja nahiyeside qurulghan kömür gaz zawutining hawa kilimatigha bolghan tesiri endishe qozghidi

Xu'aching énérgiye guruhi xitaydiki eng chong xususi kömürchilik shirkiti bolup, u ghulja nahiyesidiki kömür gaz zawutining höddiger karxanisi. Ghulja nahiyesidiki mezkur shirketke höddige bérilgen kömür gaz zawuti 2013‏-yili xitay merkizi hökümiti we Uyghur aptonom rayoni da'irilirining testiqi bilen qurulghan idi.

Kömürni gazgha aylandurup, sherqtiki ölkilerni gaz bilen bilen qamdash pilani xitayning énérgiye istratégiyesidiki muhim türlerning biri. Kömür zapisi mol ghulja nahiyesi bolsa bu qurulush türidiki muhim baza. Xitayning bundaq kömür gaz zawutliridin 50 ni qurush chiqish pilani bar bolup, bu zawutlarning asasliq qismi Uyghur rayonida qurulidu.

Emma, zawutlar hawagha qoyup béridighan karbon di'oksid amérika muhit qoghdash organlirini, xelq'ara we bezi xitay muhit mutexessislirini qattiq endishige sélip kelgen. Xelq'ara yéshil tinchliq teshkilati bu qurulushni toxtitishni telep qilip kelgen idi.

Amérika “Nyuyork waqti géziti” ning bergen xewiride, ghulja nahiyesdiki kömür gaz zawuti we buninggha oxshash qurulushlar xitayning hawa kilimat özgirishini kontrol qilishta yétekchilik rol oynash meqsitige buzghunchiliq qiliwatqanliqini bildürgen.

Xewerde, ghulja nahiyesidiki kömür gaz qurulushi heqqide toxtilip, “Biri, bu nahayiti qimmetke toxtaydu. Shuning bilen birge, bu qurulush nahayiti köp su telep qilidu. U shimaliy xitaydiki izchil dawamliship kéliwatqan su mesilisini téximu éghirlashturidu. Eng yamini u hawagha, kömür qalashtek en'eniwi énérgiye ishlepchiqirish usulliridin téximu köp karbon di'oksid qoyup béridu” déyilgen.

Yaponiyede turushluq Uyghur pa'aliyetchi, yéza igilik penliri doktori turmemet hashim ependining körsitishiche, kömürning terkibidiki krimnéy maddisi janliqlargha intayin ziyanliq bolup, u is-tütekke ariliship hawagha qoyup bérilse, salametlikke éghir tesir yetküzidiken.

Doktor turmemet hashim mundaq deydu: “Bu énérgiyening xilliri nahayiti köp. Kömürni gazgha aylandurup, uningdin paydilinish buning bir xil usuli. Emdi kömürning terkibide insan'gha ziyanliq her xil maddilar bar. Buning ichide, bolupmu buni köydürgendin kéyin, bu oksiginliship, xitaychida yiyangxu'ali'u, éryangxu'alyu deydu buni. Bu karbondin bashqa yene lyu, dep bir nerse bar ximiyede. Xitaychida lyu, deydu, ximiye belgisi Si. Bu insanning nérwisini, hettaki, DNA sige tesir qilidighan bir nerse. Yaponiyede buni nahayiti qattiq kontrol qilidu. Lékin, xitayning uni kontrol qilidighan téxnikisi téxi dunya sewiyesige yétip barmidi. Shunga, sherqiy türkistandiki kömürni gazgha aylandurghan waqitta bu maddini hawagha qoyuwétidu. Bundaq bolghanda bu karbod oksidtinmu éghir insanlarning nérwisigha, ichki ezalirigha, rakqa seweb bolidighan bu nerse hawa chiqqandin kéyin, u téximu hawani bulghap méngip,janliqlargha tesir qilidu.

“Nyuyork waqti géziti”ning xewiride qeyt qilishiche, xitayning bu qurulushi ilgiri obama dewride alaqidar amérika hökümet emeldarlirining diqqitini qozghap, bu heqtiki endishilirini xitay muhit asrash ministiri chén jiningni öz ichige alghan alaqidar xitay hökümet da'irilirige yetküzgen.

Mezkur qurulush her xil tenqid we endishilerni qozghighan bolsimu, emma xitay hökümiti bu qurulushni toxtatmighan. “Nyuyork waqti géziti”ning qeyt qilishiche, yéqinqi 4 yil ichide bu xil kömür gaz zawutliridin 4 i qurulup, meshghulat bashlighan. Xitay muhit asrash ministirliqi yene, 2016‏-yili yéngidin 3 kömür gaz zawuti qurush, hazirqi mewjut kömür gaz zawutlirini kéngeytishni testiqlighan.

Ghulja nahiyesidiki kömür gaz zawutini höddige alghan chingxu'a énérgiye guruhi 2016‏-yili öktebirde mezkur kömür gaz zawutini kéngeytip qurushning 2‏-basquchluq kélishimini imzalighan.

Yerlik hökümetler we alaqidar karxanilar muhit we puqralarning salametlikige alaqidar bu qurulushlarda yerlik xelqni qanchilik xewerdar qildi? ularning qanchilik pikrini aldi? ghulja nahiyeside olturushluq bir Uyghur ayal, gaz zawuti qurulghanliqidin xewiri yoqluqini bildürdi.

U: “Men u gaz zawuti qurulghanliqini uqmaydikenmen. Tang, uqmaymen he'e, kechürüng” dep téléfonni qoyuwetti.

Mezkur nahiyening yene bir Uyghur turghuni bolsa, “Gaz zawuti ziyanliq bolsa, uninggha hökümet tedbir qilar” dep oylaydighanliqini bildürdi.

Uyghur turghun: yaq, u yerde undaq ish yoq, muhit undaq bulghinip ketken ish yoqqu.

Muxbir: hazir u gaz zawuti resmiy ishqa kirishtimu?

Uyghur turghun: gaz zawuti téxi mangmidi. Awu chulunqayda u gaz zawuti. Hazir bu ochuq kan, mawu achqan.

Muxbir: u yergimu gaz zawutidin birni salidiken deydighu?

Uyghur turghun: uni uqmiduq. Tang, u yerlirini uqmiduq. Bu yerdimu bu olturaq rayon. Nurghun adem bar. Uningghimu hökümet tedbir qollinidighu bulghansa. Emdi biz yéza ademliri bezi ishlarni taza chüshinip ketmiduqqu!?

Gherbning kömürini gazgha aylandurup, sherqtiki ölkilerge yötkesh pilani 2013‏-yili otturigha qoyulghan. Eyni chaghda xitay hökümiti ichkiridiki bezi ölkilerde kömürni yéqilghu qilishqa bezi cheklimilerni qoyghan idi.

“Nyuyork waqti géziti” ning xewiride qeyt qilishiche, kömürni gazgha aylandurush hawagha nahayiti zor miqdarda karbon di'oksid qoyup bersimu, emma xitayning dölet igilikidiki karxanilar buni “Pakiz énérgiye” yaki “Yéngi énérgiye” dep élan qilghan.

Doktor turmemet hashimning bildürüshiche, xitay hökümiti qattiq muhit asrash qanunlirini chiqarghan bolsimu, emma bu qanunning ijra qilinishini nazaret qilidighan musteqil kontrol méxanizmi yoq iken. U, bu xil tizginsizlik ademde bulghinishqa bolghan endishini téximu kücheytidu, dédi.

Turmemet hashim mundaq dédi: “Buninggha kelgende qarang, mesilen, yaponiyede bolsa yaponiyening muhit qanuni bar. Bu muhit qanunini ijra qilidighan, muhitni ölcheydighan, muhittiki gaz, sularning qandaq özgiriwatqanliqini tekshürüp, statistikilap, doklat qilip turidighan méxanizm yaponiyede nahayiti mukemmel. Uning üstige xelq ichidimu özi turushluq rayonlarningki, su, hawa, tupraq we yewatqan köktatlarning terkibidiki ziyanliq nersilerni tekshürüshni xelq ichidiki teshkilatlar qilidu. Bu yerde erkinlik, démokratiye, asasiy insan heqlirini qoghdaydighan bir méxanizm bar. Emdi xitayning ehwaligha qarisaq, xitayda héchqandaq xelq ichidiki ammiwi teshkilat bir ish qilalmaydu. Xelq özi turushluq rayondiki suning qandaqliqi, hawaning qandaqliqi, sey-köktatning qandaqliqi... Buning ichide paydiliq-ziyanliq nersilerning néme ikenliki toghriliq bir ish qilay dése, xitay yol qoymaydu. Qanun nahayiti güzel, emma bu nersiler ijra qilinmaydu. ”

Xelq'ara yéshil tinchliq teshkilati 2014-yili 7‏-ayda élan qilghan bir doklatida, eger xitayning pilanida otturigha qoyulghan 50 jaydiki kömür gaz zawuti pütüp ishqa kirishse, uning her yili hawagha bir milyard yüz milyon tonna karbon di'oksid qoyup béridighanliqini, bu xitay her yili hawagha qoyup béridighan omumiy karbon di'oksid gazining 8 den birige toghra kélidighanliqini ilgiri sürgen idi.