Кәнт кадири: “илгири бирқанчә метирла колинидиған қудуқлар һазир 90 метирдин 120 метирғичә чоңқурлашти”
2017.02.16
Су - тарихтин буян оттура асия районида, болупму уйғур диярида әң җиддий, әң зөрүр вә сәл қарашқа әсла болмайдиған муһим мәсилә болуп кәлгән.
Уйғур дияридики бостанлиқлар вә бу бостанлиқларни асасий сәһнә қилған инсанларниң һаятлиқ бошлуқи пәқәт су болғанлиқи үчүнла мәвҗут болуп туралиған. Әпсуски, йеқинқи йерим әсирдин буян, болупму хитайниң “ғәрбни ечиш” истратегийәси йолға қоюлғандин буян, су мәсилисиниң уйғур диярида тарихниң һәрқандақ дәвригә қариғанда әң җиддий һаләткә киргәнлики мәлум болмақта.
Уйғур елиниң ақсу вилайитигә қарашлиқ мәлум наһийәдики бир нәпәр кәнт кадири өз тәвәсидики су мәсилиси бойичә зияритимизни қобул қилғанда мунуларни тәкитлиди: “юртимизда су қислиқи мәсилиси илгирикигә қариғанда һәқиқәтәнму рошән көрүлүшкә башлиди. Илгирики йилларда 3 метир қудуқ колапла пакизә ичимлик суға еришәттуқ. Һазир басмақ қудуқлар 30 нәччә метир колинидиған болди. Деһқанчилиқта ишлитидиған көп миқдардики суни һәл қилиш үчүн, нөвәттә токлуқ қудуқларни 90 метирдин 120 метирғичә колиғанда, андин су мәнбәсигә еришкили болиду. Мана бу йеқинқи бирқанчә йилда көрүлүватқан әһвал.”
У йәнә мундақ деди: “бундақ болушиға, биринчидин, боз йәрләрниң кәң көләмдә ечилиши, иккинчидин, қишта қар яғмиғанлиқи үчүн дәря-еқинларға еқип келидиған суларниң азайғанлиқи вә йәр астиға сиңидиған суниң болмаслиқи, үчинчидин, нопусниң көпийип суға болған еһтияҗниң һәддидин артуқ артип кәткәнлики сәвәб болмақта. Әлвәттә, буниңдин башқиму сәвәбләр бар, әмма буниң тәпсилатини һөкүмәт билиду, мән бу йәрдә буниңдин артуқ чүшәнчә берәлмәймән.”
Су мутәхәссислириниң билдүрүшичә, қумул вә турпан вилайәтлири уйғур дияридики су кризиси әң еғир районларниң бири икән. Бу йәрдә чоңрақ дәря еқинлар болмиғанлиқи үчүн йәрлик уйғурлар узақ тарих җәрянида кариздин ибарәт бу йәр асти су йоли системисини иҗад қилип, су мәсилини һәл қилип кәлгән.
Әпсуски, 1950-йиллардин буян қумул вә турпан ойманлиқидики каризлар тәдриҗий қуруп, нөвәттә пүтүнләй вәйран болуш гирдабиға берип қалғанлиқи мәлум болмақта. Һәтта қумул-турпан вилайәтлириниң тағлиқ районлирида илгири су мәсилиси һес қилинмиған болса, һазир канчилиқ вә саяһәтчиликниң пилансиз кеңийиши нәтиҗисидә еқин суларниң азийип кәткәнлики илгири сүрүлмәктә. Бу һәқтә зияритимизни қобул қилған бир нәпәр йәрлик кадир мунуларни билдүрди: “шундақ, тағдин еқип келидиған су мәнбәси йилдин-йилға азийип кәтти. Буниң биваситә сәвәбини һазирчә канчилиқ вә саяһәтчиликниң пилансиз рәвиштә ечилиши билән мунасивәтлик дейишкә болиду. Йәнә бир тәрәптин екологийәлик муһиттики бузулушму буниңға тәсир көрсәтмәктә. Мәсилән, бизниң юрттин йеқинда ғайәт зор көмүр кани байқилип, ичкиридин кәлгән үч ширкәт көмүрниң көп қисмини тохтимай ичкиригә тошуватиду. Қалған қисмини көйдүрүп, һәр хил химийәлик мәһсулатларни ишләпчиқармақта. Көмүркан қезилғандин буян бу йәрдики тәбиий тоғрақлиқниң даирисиму барғансери тарийип маңмақта. Буниң нәтиҗисидә илгири су мәсилиси әсла һес қилинмиған бу юртларда һазир су қислиқи көрүлмәктә.”
Йеқиндин буян хитайниң уйғур дияриға кәң көләмдә нопус көчүрүшни җиддийләштүрүши вә байлиқ мәнбәлирини мисли көрүлмигән рәвиштә талан-тараҗ қилиши муһаҗирәттики уйғур көзәткүчиләр билән мутәхәссисләрниң күчлүк әндишисини қозғимақта.
Америкидики уйғур зиялийлиридин хәлқара иқтисад илми мутәхәссиси, доктор пәрһат билгин әпәнди бу һәқтә инкас қайтурди. У, хитайниң 1950-йиллардин һазирғичә давамлашқан нопус көчүрүш истратегийәсиниң уйғур дияриниң нөвәттики су вә муһит кризисини кәлтүрүп чиқарған әң муһим сәвәбләрниң бири икәнликини илгири сүрди. Униң қаришичә, хитайниң районға нопус йәрләштүрүш истратегийәси үч басқуч бойичә елип берилған икән.