Kent kadiri: “Ilgiri birqanche métirla kolinidighan quduqlar hazir 90 métirdin 120 métirghiche chongqurlashti”

Muxbirimiz qutlan
2017.02.16
xoten-su-derya-qurup-ketish.jpg Qurup kétish aldida turuwatqan derya. 2012-Yili yaz, xoten.
RFA

Su - tarixtin buyan ottura asiya rayonida, bolupmu Uyghur diyarida eng jiddiy, eng zörür we sel qarashqa esla bolmaydighan muhim mesile bolup kelgen.

Uyghur diyaridiki bostanliqlar we bu bostanliqlarni asasiy sehne qilghan insanlarning hayatliq boshluqi peqet su bolghanliqi üchünla mewjut bolup turalighan. Epsuski, yéqinqi yérim esirdin buyan, bolupmu xitayning “Gherbni échish” istratégiyesi yolgha qoyulghandin buyan, su mesilisining Uyghur diyarida tarixning herqandaq dewrige qarighanda eng jiddiy haletke kirgenliki melum bolmaqta.

Uyghur élining aqsu wilayitige qarashliq melum nahiyediki bir neper kent kadiri öz tewesidiki su mesilisi boyiche ziyaritimizni qobul qilghanda munularni tekitlidi: “Yurtimizda su qisliqi mesilisi ilgirikige qarighanda heqiqetenmu roshen körülüshke bashlidi. Ilgiriki yillarda 3 métir quduq kolapla pakize ichimlik sugha érishettuq. Hazir basmaq quduqlar 30 nechche métir kolinidighan boldi. Déhqanchiliqta ishlitidighan köp miqdardiki suni hel qilish üchün, nöwette tokluq quduqlarni 90 métirdin 120 métirghiche kolighanda, andin su menbesige érishkili bolidu. Mana bu yéqinqi birqanche yilda körülüwatqan ehwal.”

U yene mundaq dédi: “Bundaq bolushigha, birinchidin, boz yerlerning keng kölemde échilishi, ikkinchidin, qishta qar yaghmighanliqi üchün derya-éqinlargha éqip kélidighan sularning azayghanliqi we yer astigha singidighan suning bolmasliqi, üchinchidin, nopusning köpiyip sugha bolghan éhtiyajning heddidin artuq artip ketkenliki seweb bolmaqta. Elwette, buningdin bashqimu sewebler bar, emma buning tepsilatini hökümet bilidu, men bu yerde buningdin artuq chüshenche bérelmeymen.”

Su mutexessislirining bildürüshiche, qumul we turpan wilayetliri Uyghur diyaridiki su krizisi eng éghir rayonlarning biri iken. Bu yerde chongraq derya éqinlar bolmighanliqi üchün yerlik Uyghurlar uzaq tarix jeryanida karizdin ibaret bu yer asti su yoli sistémisini ijad qilip, su mesilini hel qilip kelgen.

Epsuski, 1950-yillardin buyan qumul we turpan oymanliqidiki karizlar tedrijiy qurup, nöwette pütünley weyran bolush girdabigha bérip qalghanliqi melum bolmaqta. Hetta qumul-turpan wilayetlirining taghliq rayonlirida ilgiri su mesilisi hés qilinmighan bolsa, hazir kanchiliq we sayahetchilikning pilansiz kéngiyishi netijiside éqin sularning aziyip ketkenliki ilgiri sürülmekte. Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan bir neper yerlik kadir munularni bildürdi: “Shundaq, taghdin éqip kélidighan su menbesi yildin-yilgha aziyip ketti. Buning biwasite sewebini hazirche kanchiliq we sayahetchilikning pilansiz rewishte échilishi bilen munasiwetlik déyishke bolidu. Yene bir tereptin ékologiyelik muhittiki buzulushmu buninggha tesir körsetmekte. Mesilen, bizning yurttin yéqinda ghayet zor kömür kani bayqilip, ichkiridin kelgen üch shirket kömürning köp qismini toxtimay ichkirige toshuwatidu. Qalghan qismini köydürüp, her xil ximiyelik mehsulatlarni ishlepchiqarmaqta. Kömürkan qézilghandin buyan bu yerdiki tebi'iy toghraqliqning da'irisimu barghanséri tariyip mangmaqta. Buning netijiside ilgiri su mesilisi esla hés qilinmighan bu yurtlarda hazir su qisliqi körülmekte.”

Yéqindin buyan xitayning Uyghur diyarigha keng kölemde nopus köchürüshni jiddiyleshtürüshi we bayliq menbelirini misli körülmigen rewishte talan-taraj qilishi muhajirettiki Uyghur közetküchiler bilen mutexessislerning küchlük endishisini qozghimaqta.

Amérikidiki Uyghur ziyaliyliridin xelq'ara iqtisad ilmi mutexessisi, doktor perhat bilgin ependi bu heqte inkas qayturdi. U, xitayning 1950-yillardin hazirghiche dawamlashqan nopus köchürüsh istratégiyesining Uyghur diyarining nöwettiki su we muhit krizisini keltürüp chiqarghan eng muhim seweblerning biri ikenlikini ilgiri sürdi. Uning qarishiche, xitayning rayon'gha nopus yerleshtürüsh istratégiyesi üch basquch boyiche élip bérilghan iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.