Merkiziy asiya memliketliridiki su mesilisi mutexessislerning asasiy munazire témisigha aylandi

Melumatlargha qarighanda, su tapchilliqi ottura asiya jumhuriyetliri arisida talash-tartish qozghawatqan jiddiy mesilige aylandi. Kéyinki waqitlarda tajikistan we qirghizistanning narin we waxsh deryalirida rogun we kambarata-1 gidro éléktr istansilirini qurush layihiliri qoshna özbékistan, qazaqistan we türkmenistanni bi'aram qilishqa bashlighan idi. Bolupmu rogun istansisining sélinishi tajikistan we özbékistan otturisidiki munasiwetlerni keskinleshtürdi, hetta bezi mutexessislerning pikriche, bu ottura asiya jumhuriyetliri arisida qoralliq toqunush weqelirinimu keltürüp chiqishi mumkin.

Rogun istansisini sélish pilani sowét dewride testiqlan'ghan bolup, 1987-yili qurulush ishliri bashlan'ghan idi. U waqitta mezkur istansining sélinishi tajikistanning énérgiyilik menpe'etlirige, özbékistanning yéza igiliki menpe'etlirige jawab bergen bolsimu, emma tajikistan jama'etchiliki bu layihige qarshi chiqqan idi, chünki, uning qurulushi tajikistan ékologiyisining buzulushigha élip kéletti. Emma, uning qurulush ishliri sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin toxtap qaldi. Ötken esirning 90-yillirining otturilirida rusiye we tajikistan otturisida rogun istansisini birliship sélish kélishimi imzalandi.Su mesilisini hel qilish boyiche ottura asiya memliketliri bir nechche muzakirilerni élip barghan bolsimu, bu héch netije bermidi. 

Bu mesile 7-iyunda türkmenistan paytexti ashxabadta ötken “ Muhitni qoghdash we merkiziy asiyaning turaqliq tereqqiyati saheliride hemkarlishish teshebbusliri” témisidiki xelq'ara ékologiyilik yighinda yene qaraldi. Yighinni türkmenistan muhitni qoghdash we yer menbeliri boyiche dölet komitéti hem merkiziy asiya rayonluq ékologiyilik merkez uyushturghan. Uninggha merkiziy asiya memliketliri, birleshken döletler teshkilati, yawropa bixeterlik we hemkarliq teshkilati, dunya bankisi we bashqimu teshkilatlar wekilliri qatnashti. Bu heqte “Türkmeninform” agéntliqi xewer qildi. 

Merkiziy asiya yéngiliqlar xizmiti agéntliqi élan qilghan “Ashxabadta rayonluq sudin paydilinish mesililiri muhakime qilindi” namliq maqalide éytilishiche, su menbelirining tapchilliqi merkiziy asiyadiki murekkep mesililerning biri süpitide qaralghan. Shu munasiwet bilen döletler ara ötidighan deryalar süyidin paydilinishta merkiziy asiya jumhuriyetliri arisidiki qarimu-qarshiliqlar tekitlinip, ularni hel qilish mesililiri muhakime qilin'ghan. Bolupmu, qazaqistan we türkmenistan bu mesilini hel qilishta xelq'ara tejribilerdin paydilinish teklipini bergen. 

Mezkur yighinda yéngi séliniwatqan gidrotéxnikiliq qurulushlar ene shu deryalar tarmaqlirida jaylashqan barliq memliketlerning menpe'etlirini hésabqa alghan hem ularning hoquqlirini kemsitmigen halda élip bérilish lazimliqi, bu jehette birleshken döletler teshkilati normilirini saqlash, shundaqla musteqil xelq'ara tekshürüsh ishlirini yürgüzüsh we bashqilar teklip qilindi. Öz nöwitide qirghizistan wekili rayondiki barliq memliketler arisida sudin paydilinishning iqtisadiy méxanizmini ishlep chiqish hem shuning arqiliq öz-ara ziddiyetlerning aldini élish teklipini berdi. 

Qazaqistanning birinchi prézidénti fondi yénidiki dunya iqtisadi we siyasiti instituti yawro'asiya tetqiqatliri programmisining rehbiri ruslan izimof merkiziy asiyadiki su mesilisining onlighan yillar dawamida talash-tartish tughduruwatqan murekkep mesile ikenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Omumen su mesilisi ottura asiya jumhuriyetliri musteqilliq alghandin kéyin, shundaqla ularni bir tüzümde tutup kelgen sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin otturigha chiqti. Her bir jumhuriyet öz siyasitini yürgüzüshke bashlidi. Buning aqiwitide töwen éqimdiki memliketler az mölcherde sugha ige bolup, waqit ötkenséri bu ularning éhtiyajlirigha jawab bérelmeydighan boldi. Buningdin tashqiri suning taziliqi, yeni ékologiye mesilisimu mewjut. Ötken ayda béyjingda ötken ‛bir belwagh, bir yol‚ yighinida qazaqistan prézidénti yene shu mesilini kün tertipige qoyup, sudin orunluq paydilinish teklipini bergen idi. Özbékistan prézidéntliqigha shawket mirziyéyéfning kélishi bilen memliket ichide hem uning tashqi siyasitide qandaqtur bir ümidler, ijabiy özgirishler peyda boldi. Lékin men mutexessis süpitide shuni éytqan bolar idimki, shexsen özüm buninggha optimistik baha bérelmeymen. Özbékistan ilgiri hem tajikistan, hem qirghizistan térritoriyisidiki gidro téxnikiliq qurulushlargha qanchilik qarshi bolghan bolsa, hazirmu shundaqla qarshi turidu.” r. Izimof özbékistanning mushu künde rogun gidro éléktr istansisining sélinishigha aktip halda qarshi chiqmaywatqanliqini uning mushundaq taktika arqiliq xelq'ara jama'etchilikning ijabiy bahasigha ige bolushqa intiliwatqanliqi bilen chüshendüridu. R. Izimof ottura asiyadiki su mesilisining yéqin arida hel bolmaydighanliqini ilgiri sürdi. 

El-farabi namidiki qazaq milliy uniwérsitéti proféssori shéripjan nadirofning pikriche, ottura asiya memliketlirining pat yéqinda bu mesilide birlikke kélishi mumkin emes. Lékin shundaqtimu ular buninggha tirishiwatmaqta. Bolupmu özbékistan yéza igiliki, asasen paxta östürüsh étizliqlirini qisqartish arqiliq paydilinidighan suning kölimini azaytish amallirini qilmaqta. Sh. Nadirof su mesilisining otturigha chiqish sewebini körsitip, mundaq dédi: “Ottura asiyadiki su mesilisi, birinchidin, bu iqtisad mesilisi. Qazaqistanning ottura asiya elliri bilen bolghan soda munasiwetliride ular qazaqistan sodisining bari-yoqi ikki yérim pirsentini igileydu. Bu qiyin mesilini hel qilghanda siyasiy tereplerge qarimastin, belki iqtisadiy mumkinchilik rétide qarash kérek.”

Sh. Nadirof ottura asiya jumhuriyetlirining iqtisadiy tereqqiyatining birdek emeslikini, rusiye, xitay oxshash memliketlerningmu bu rayondiki tesirining chong ikenlikini bildürdi. U shundaqla bu mesilini hel qilishta xelq'ara teshkilatlar chong rol oynishi mumkinlikini körsetti.