Tümen deryasining halsirighan tiniqi qeshqer bostanliqini jiddiy agahlandurmaqta

Künséri aziyip qurushqa bashlighan we éghir derijide bulghan'ghan tümen deryasining qeshqer shehiridin ötken böliki.

Yéqindin yillardin buyan qeshqerdiki tümen deryasining éghir derijide bulghinishqa we su menbesining aziyip kétishidek qismetlerge duch kéliwatqanliqi melum bolmaqta.

Qeshqer yerlik da'iriliri élan qilghan bir qisim uchurlar we yerlik Uyghurlarning inkaslirigha qarighanda, nöwette tümen deryasining süyi yildin - yilgha aziyip, kishilerde endishe peyda qilmaqtiken. Uning üstige, xitay hökümitining qeshqer shehirini kéngeytip qurush we bu yerde shénjén tereqqiyat rayoni berpa qilish pilani tümen deryasining eslidinla aziyip bériwatqan süyige téximu zor bésim élip kelgen. Bolupmu sana'et kölimining téz sür'ette éshishi, zawutlardin chiqqan bulghima sularning deryagha qoyup bérilishi, sirttin kirgen aqma nopusning köpiyishi hemde derya boyigha yéngi olturaq binalarning arqa - arqidin sélinishi qeshqer bostanliqidiki ana deryaning muhitini éghir derijide bulghighan.

Qeshqer téléwiziye istansisining xitayche qanili tarqatqan tümen deryasi heqqidiki mexsus xewerdimu derya muhitining éghir derijide bulghinishqa uchrighanliqini alahide tekitligen.

Qeshqer hökümet torida élan qilin'ghan inkaslargha qarighanda, tümen deryasidiki bulghinishning eng muhim sewebini sana'etning téz sür'ette éshishi bilen sheher nopusning partlash xaraktérlik köpiyishige baghlighan. Inkaslardin melum bolushiche, tümen deryasining qeshqer shehiridin éqip ötidighan melum bölekliride exletler taghdek döwilinip ketken we uzun'ghiche bir terep qilinmighan. Yene bir tereptin, xitay qurulush shirketliri yéqinqi birnechche yil ichide deryaning ikki qinigha arqa - arqidin yéngi olturaq binalarni sélip, deryaning asasiy éqimini taraytiwetken. Derya boyidiki sémontlan'ghan kölemning barghanséri kéngiyishige egiship, derya qinidin sirghip chüshidighan bulaq suliri qurup, tupraqtiki nemlik yoqalghan.

Melumki, tümen deryasi tarixtin buyan qeshqer bostanliqini sughurup kelgen ana deryalarning biri. Uning menbesi qeshqer toqquzaq nahiyesige qarashliq lengger yézisining aqtam kenti etrapidiki bulaq sulirining toplinishidin hasil bolghan. Yamghur süyi hemde deryaning ottura we yuqiri éqimidiki bulaq sulirining qoshulushi bilen tümen deryasi barghanséri ulghiyip qeshqer shehiri we etraptiki yézilarni su bilen teminlep kelgen.

Shiwét missiyonérlirining 20 - esirning bashlirida qeshqerdin tartqan foto süretlirige qarighanda, tümen deryasining süyi eyni waqitta ajayip zor éqin bolup aqqan. Qeshqer shehirini késip ötkendin kéyin, uning töwen éqimi taki peyziwat nahiyesining yéza - kentlirige qeder éqip bérip, déhqanchiliq üchün paydilinilghan.

Halbuki, yéqinqi yérim esirdin buyan, bolupmu 1990 - yillardin buyan tümen deryasining süyi biraqla aziyip, ana deryaning tiniqi halsirashqa bashlighan. Tümen deryasining süyini kéchip chong bolghan shahitlardin bügün amérikada yashawatqan doktor jür'et obul özining ana derya heqqidiki baliliq eslimilirini hesret bilen tilgha aldi.

“Men qeshqerde tughulup chong boldum. Kichik waqtimizda tümen deryasida sugha chömülettuq. U chaghlarda deryaning süyi ulugh, del - derexler qoyuq, etrap köz yetküsiz ékinzarliq idi. Bu bizge qeshqer heqqidiki eng güzel baliliq xatirilerni qaldurghan.”

U 2012 - yilida tümen deryasini eng axirqi qétim körginide baliliqidiki menzirilerning pütünley ghayib bolghanliqini, emdilikte tiniqi öchüsh aldida turghan we éghir derijide bulghan'ghan quruq éqinning qaghjirighan gewdisini körgenliki bayan qildi.

Qeshqer wilayetlik hökümet torida bérilgen uchurlardin qarighanda, hazir tümen deryasining süyi eng köpeygen mezgillerde aran 30 nechche kilométirghiche éqip kéleleydiken. Uning qeshqer shehiridin éqip ötidighan qismi 15 kilométir etrapida bolup, yéqinqi mezgillerge kelgende töwen éqimi asasen qurughan. Uning üstige, qeshqer shehirini kéngeytish qurulushi jeryanida “Tümen derya baghchisi” berpa qilish pilani resmiy ishqa kirishtürülüp, 2011 - yili béliq tutquchilar üchün sün'iy köl yasalghan. Buning bilen derya süyi téximu aziyip, derya qinida arqa - arqidin séliniwatqan binalarning tashlanduq exletliri bilen sésiq sulirini qoyup béridighan azgalgha aylan'ghan.

Jür'et obul axirida tümen deryasi bilen qeshqer bostanliqi we bu qedimiy yurtta yiltiz tartqan nechche ming yilliq qedimiy medeniyetning bügün'giche mewjut bolup turushidiki ichki baghlinish heqqide munularni bildürdi.

“Qeshqerde tughulup chong bolghan herqandaq kishide tümen deryasi yaki qizil deryasi bilen bolghan ichki baghlinish mewjut. Bu xil baghlinish hem ularning yashash jeryanidiki emeliyitidin hem chonglarning eslimiliri we ularning éghizidin anglighan hékaye chöcheklerdin shekillinidu. Herqandaq bir deryaning shu tupraqqa nisbeten simwolluq menisi bolidu. Shu xelqning medeniyiti shu tupraqni sughirip turghan deryasi bilen güllep yashnaydu. Qeshqerning qedimiy medeniyitimu tümen we qizil deryaliri boyida berpa bolghan. Qeshqerning qedimiy medeniyitini bu ikki ana deryadin ayrip qarighili bolmaydu. Bashqilarning neziride, yaki bolmisa bu tupraqni peqetla payda - menpe'et ündürüshning desmayisi süpitide qaraydighanlarning neziride tümen deryasi peqetla bir éqin bolushi mumkin, emma ata - bowiliridin tartip qeshqerde yashap kelgen yerlik Uyghurlarning neziride u bir medeniyetning simwoli, tarixning guwahchisi!”