Қумул шәһириниң раһәтбағ йезиси еғир дәриҗидики химийилик булғишиға учримақта

Мухбиримиз қутлан
2014-04-22

“қарлиқ тағ” ниң қумул шәһири төмүрти кәнтигә йеқин бөлики. 2012-Йил.

RFA/Qutlan

Игилишимизчә, қумул шәһириниң раһәтбағ йезисиға қурулған чиринди кислата завути нөвәттә йәрлик уйғур деһқанлириниң терилғу йәр, мевилик бағ вә яшаш муһитини еғир дәриҗидә булғимақта икән.

Мәзкур завут шинҗаң хуйтоң хәндилоң чиринди кислата чәклик ширкитиниң игидарчилиқида болуп, башқурғучисидин тартип ишчи-хизмәтчилиригичә қәдәр һәммиси дегүдәк хитайлардин тәшкил тапқан икән. Завут әйни вақитта раһәтбағ йезисиниң 1000 моға йеқин йерини игәлләп қурулған. Һазир мәзкур завутниң муқим мүлки 80 милюн йвәндин ашидикән.

Раһәтбағ йезиси қомул шәһириниң җәнубий қисмиға җайлашқан болуп, йәрлири мунбәт, деһқанчилиқ мәһсулати йоқури, қәдимдин буян мевә-чевә макани болуп кәлгән җай. Уйғурлар мәзкур йеза омумий нопусиниң 95 пирсәнттин көпрәкини игилигән болуп, қомул районидики уйғурлар мәркәзлик олтурақлашқан җайларниң бири һесаблиниду.

Йеқинда телефон зияритимизни қобул қилған йәрлик пешқәдәм уйғур деһқанлиридин бири мәзкур йеза хәлқи дуч кәлгән һава, су вә тупрақ җәһәттики еғир булғиниш һәққидә мәлумат бәрди.

Йезимиз еғир дәриҗидә булғинишқа учримақта

Раһәтбағ йезисиниң чайчимәһәллә кәнтидә олтурушлуқ мәлум уйғур деһқан зияритимиз җәрянида мунуларни билдүрди:

“бизниң йеза тәвәсидики еғир булғиниш икки сәвәбтин келип чиқти. Бири, буниңдин оннәччә йиллар илгири һөкүмәт йезимиз тәвәсидә чиринди кислата завути қуруп ишқа кириштүрди. Йәнә бири, қомулдин лопнорға тутушидиған ташйол ясилип йезимиз тәвәсидин өтти. Буниң билән кевәзликлиримиз еғир булғунушқа учриди. Қоғун-тавуз, чилан қатарлиқ йәрлик мевә-чевиләрму илгирикидәк болмайдиған болуп қалди. Һава әң сап дәп қаралған сәһәр вақтидиму бизниң мәһәллидә дәм алғусиз дәриҗидики сесиқ пурақ мәвҗут. Һавадики булғиниш зираәт вә мевә-чевиләргила тәсир қилип қалмастин, бәлки йәнә адәмләрниму зәһәрләватиду. Деһқанларниң бу һәқтики пикри наһайити күчлүк. Һөкүмәткә пикир қилған болсақму, лекин һазирғичә һечқандақ җаваби болмиди. Чилан бизниң муһим йәрлик мәһсулатимиз иди, һазир булғиниш тәсиридә чиланлиримизниң мәһсулати төвәләп кәтти. Бу деһқанларға бәкму еғир бесим елип кәлмәктә.”

Бу завутни кишиләр ваң лечвәнниң завути дәп атишиду

У буниңдин оннәччә йиллар илгири раһәтбағ йезиси тәвәсидә қурулған чиринди кислата завути һәққидә тохтилип мундақ деди:

“химийә завути (чиринди кислата завути) ниң йеза мәркизигә болған арилиқи аран бирқанчә километирла келиду. Униңда һәр түрлүк химийәлик вә кислаталиқ мәһсулатлар ишләпчиқирилидикән. Завутниң орни әслидә йезимиз тәвәсидики боз йәр иди. Әйни вақитта ‛йәр һөкүмәтниң‚ дегән гәп билән йәрлик деһқанларниң һечқандақ пикрини алмастин завутни қурди. Деһқанларға төләм пулму бәрмиди. Бу завутни кишиләр ваң лечвәнниң завути дәп атайду. Аңлишимизчә, ваң лечвәнниң уруқ-туғқанлири игидарчилиқ қилидиған охшайду. Бу йәрдә уларниң 4 завути бар дейишиду. Ақар мәһәллисидә уларниң химийилик оғут завути бар, униң айиқида еликтир ениргийә ширкити бар. Униң төвән тәрипидә еғир санаәт завути бар. Мушу 4-5 түрлүк завутни кишиләр ваң лечвәнниң завутлири дейишиду. Улар йезимиз тәвәсигә бу завутни қуридиған чағда ‛йәрлик уйғурлардин ишчи қобул қилимиз‚ дегән шәрт билән қурған иди. Завут пүтүп ишқа киришкәндин кейин аз миқдарда уйғурларни қобул қилип уларни чиринди кислата билән биваситә учришидиған хәтәрлик орунларда ишләтти. Узун өтмәй бу йәрдә ишлигән уйғур яшлириниң бир қисми кесәл болуп завуттин чиқип кәтти. Шундин кейин улар ичкий өлкиләрдин, йәни ваң лечвәнниң юртидин адәм йөткәп келип завутни пүтунләй хәнзулар билән толдурди. Һазир ойлисақ, бу бир һийлә-микир икән!”

Йәрлик деһқанлар булғиниш тәсиридә түрлүк кесәлләргә мубтила болмақта

“завут әтрапида 4-5 тәк сесиқ көл бар. Улар шәһәрдин туруба арқилиқ қоюп берилгән әхләт сүйи вә чиригән әврәз сулирини йиғип мушу көлләргә йиғиду. Андин бу суларни сүзүп завутқа ишлитидикән. Һәр йили 7-айда қоғун пишқанда завут тәрәптин кәлгән чидиғусиз сесиқ пурақ қоғунларни пеликидинла қурутуп ташлимақта. Униңдин сирт, су-тупрақтики еғир булғиниш деһқанларниң саламәтликигә тәсир қилмақта. Һазир йезимизда түрлүк кесәлләргә гириптар болуватқан кишиләр көпийип кәтти. Су булғинип ичкили болмайдиған дәриҗигә барди. Йеқинда деһқанларниң өйлиригә туруба орнитилғандин кейин булғанға суни давамлиқ ичиштин аран қутулдуқ.”

Биз уйғурларниң гепи һечнемигә өтмәйдикән!

У зияритимиз җәрянида раһәтбағ йезисидики йәрлик уйғур деһқанлириниң йоқури орунларға сунған әрз-тәләплири һәққидә тохтилип мундақ деди:

“биз бу тоғрилиқ йоқуриға көп қетим әһвал мәлум қилип әрз сундуқ. Йезилиқ һөкүмәт һә-дегәндә йоқуриға сунған әрзлиримизни бастуруп қоймақта. Бизниң бу йезида асаслиқи уйғурлар яшайду. Хәнзулар йоқ дейәрлик, һәр бир кәнттә бирқанчә аилә хәнзу бар. Бизниң сунған әрзимизгә һечким писәнт қилмайдикән. Растни дегәндә, биз уйғурларниң гепи һечнемигә өтмәйдикән. Бизниң йезиниң су, һава, тупрақ җәһәттики булғиниши шу қәдәр еғир болуватиду, деһқанларниң бу җәһәттә дуч келиватқан қийинчилиқини һәммиси билиду, лекин бу мәсилини һәл қилидиған орун йоқ. Һазир һәммә җайда қуруқ гәп сатқанлар батур һесаблинидиған заман икән!...”