“Xitay chüshi” ge yem boluwatqan tarim bostanliqliri (1)

Uyghurlar diyarining esirler boyi dawam etken tarixida izchil hel qilghuch rol oynap kelgen bir amil bar. U bolsimu tarim wadisidiki hayatliqning mewjutluqi üchün bekmu zörür bolghan su we su menbesi.

Qedimiy “Yipek yoli” bilen baghlinishliq bolghan riwayetlerde da'imliq téma bolidighan amillarning birimu del su mesilisige bérip taqilidu. Chünki su bu rayonda aldi bilen hayatliqning mewjut bolush-bolmasliqini belgileydighan birinchi amildur.

Alaqidar matériyallarda körsitilishiche, Uyghurlar diyaridiki qurghaq kilimatning bir chong alahidiliki pütkül rayon miqyasidiki omumiy su zapisining nisbeten turaqliq halette bolushi iken. Höl-yéghin miqdarining tolimu cheklik bolushi tüpeylidin Uyghurlar diyaridiki asasliq su menbelirining biri taghlardiki muzluqlarning érishidin hasil bolghan derya-éqimlar bolup kelmekte. Uyghurlar diyaridiki asasliq bostanliqlarning hemmisi dégüdek buninggha mas halda ene shu su menbeliri boyigha jaylashqan shuningdek Uyghurlarning yéza igilikini asas qilghan hayatliq pa'aliyetlirimu buninggha mas halda ashu xil muhit bilen öz'ara birikip ketken. Bu xil halet buningdin ikki ming yil ilgiriki waqitlardin tartipla tarixnamilerde orun élip kelgen tarim wadisidiki sheher döletliridin tartip taki zamanimizgha qeder asasen muqim dawam qilip kelmekte.

Melum bolushiche, tarixta tarim wadisidiki bir mehel güllen'gen sheher döletlirining köpinchisi melum dewrlerdin kéyin teklimakandiki qum barxanlirining astigha kömülüp ketken. Bu tarixiy tragédiyelerning kélip chiqishigha muhit özgirishi, bolupmu ashu sheherlerni su bilen teminleydighan menbelerning ghayib bolushi asasliq seweb bolghan iken. Bu heqte arxé'olog qurban weli alahide toxtaldi.

Halbuki, 1950-yillardin buyan otturigha chiqishqa bashlighan hemde barghanséri éship bériwatqan tebi'iy we sün'iy hadisiler Uyghurlar diyaridiki su menbesige biwasite yaki wasitilik halda tesir qilip kéliwatqanliqi melum. Bash shtabi washin'gtondiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi teshkilatining xadimi nikol morgrét bu mesilige uzundin buyan diqqet qilip kéliwatqan mutexessislerning biri. Uning pikriche, buningda tebi'iy amillardin bashqa sün'iy halda wujudqa kelgen yene bir amil bar: ottura asiya rayoni bilen chemberchas medeniyet we étnik birlikige ige boluwatqan Uyghurlar diyarining öz qolidin chiqip kétishidin bekmu endishige chüshken xitay hökümiti zor küch bilen bu jaylarda “Ishlepchiqirish we qurulush bingtu'eni” namidiki yérim herbiy, yérim déhqanchiliq shekilni alghan ghayet zor sistémini berpa qilip chiqqan. Shuning bilen bir waqitta bu bingtu'enler ichkiridin Uyghurlar diyarigha kelkündek köchüp kélidighan aqma nopusning yighilidighan eng chong baziliridin bolup qalghan. Adem amilining sani ashqanliqtin, bingtu'enlerning déhqanchiliq ishlepchiqirishi bilen xatirjem shughullinishi üchün xitay hökümiti ularning su menbesini xalighanche kontrol qilishigha yol échip bergen. Bu bolsa pütkül rayonning tebi'iy su teqsimatigha zor derijide tesir körsetken.

U bu heqte munularni ilgiri sürdi: “Shinjangning ehwali heqqide anche birnerse bilip ketmeydighanlar bu jaydiki Uyghurlarni bir türlük bayliq, dep qarishi mumkin. Chünki ular xitayning bu xildiki ghayet zor iqtisadiy qurulushida xitay bilen ottura asiyani medeniyet we til jehette bir-birige baghlashta Uyghurlar bir wasitichilik rolini oynaydu, dep qaraydu. Halbuki, xitay hökümiti bu Uyghurlarni uzundin buyan bixeterlik mesililiri üchün özlirige bir zor tehdit, dep qarap kelmekte. Buningda bayatin biz tilgha alghan medeniyet we til yéqinliqi bir seweb bolsa, yene bir yaqtin shinjangdiki sowét ittipaqining kommunistik tüzümige azdur köptur ulinidighan siyasiy baghlinishmu rol oynaydu. Shuning üchün ‛shinjangni tereqqiy qildurush‚ ning birinchi qedimi süpitide xitay da'iriliri bu jayda ‛shinjang ishlepchiqirish we qurulush bingtu'eni‚ ni qurup chiqti. Bingtu'enlerning nopusi pütünley xitaylardin teshkil tapqan bolup, ular yérim herbiy tüzülme sheklini alghan idi. Emma u chaghda ularning nopusi unche köp emes idi. Lékin shuningdin kéyinki nechche on yil ichide otturigha chiqqan her xil ‛tereqqiyat‚ dolqunliri, jümlidin ‛gherbni zor kölemde échish‚ qatarliqlargha egiship bu jaylardiki xitay nopusi shiddet bilen köpeydi.”

Nikol bu heqte toxtilip, xitay da'irilirining Uyghurlar diyari duch kéliwatqan eng jiddiy mesililer, shu qatarda su menbesining tariyishi we bulghinishi heqqide birer emeliy chare qollinishning ornigha dawamliq “Muqimliq” mesilisini destek qilip chiqqanliqini, hazir bolsa buning téximu yuqiri pellige chiqiwatqanliqini bildürdi. U bu heqte mundaq dédi: “2009-Yilidiki ‛5-iyul weqesi‚ din kéyin xitay da'iriliri tunji qétimliq ‛shinjang xizmiti yighini‚ achti. Bu xildiki yighinlar tibet rayonida besh qétim échilghan idi. Shu qétimqi yighinda shinjangning oxshash bolmighan jayliri ichkiri ölkilerdiki oxshash bolmighan sheher we ölkiler bilen chétip qoyuldi. Shuningdin kéyin ichkiridiki bu sana'et baziliri shinjangdiki her türlük bayliqlarni keng kölemde qézishqa bashlidi. Xitay metbu'atlirida bolsa bular rayondiki ijtima'iy muqimliqni emelge ashurghuchi ‛tereqqiyat‚ dep xewer qilinishqa bashlidi. Ikkinchi qétimliq ‛shinjang xizmiti yighini‚ da bolsa muhim nuqta shinjang rayonining muqimliqi we bixeterliki mesilisige bekrek merkezleshti. Shinjangdiki ‛milletler ittipaqliqi‚ mesilisi rayondiki eng chong mesile bolghachqa hökümet da'iriliri ‛asmanda tor, yerde qapqan‚ dégen shekildiki kontrolluq torini qurup chiqti. Kishiler buni ‛qapqan we tor‚ sistémisi, dep atawatqanliqi melum.”

Uyghurlar diyaridiki su menbesi nöwette duch kéliwatqan mesililer heqqide söz bolghanda herqachan tarim wadisidiki barliq derya éqinlarni hasil qilghuchi égiz tagh muzluqliri tilgha élinmay qalmaydu. Xitay hökümitining “Gherbni échish” sho'ari astida Uyghurlar diyarini yer asti bayliqlirini qézish asas qilin'ghan zor kölemlik sana'et bazisigha aylandurup qoyushi bolsa hazir bu muzluqlarning téz sür'ette érip kétishige seweb boluwatqan iqlim özgirishini téximu tézlitiwetken.

Uyghurlar diyarida emeliy tekshürüsh bilen meshghul bolghan amérikidiki muhitshunas faraday xanim (A.A.Faraday) Xitay karxanilirining Uyghurlar diyaridiki kömürni kömür gazigha aylandurup ichkirige élip kétishi hemde uning rayon muhitigha körsitidighan tesiri heqqide mexsus izden'gen. Uning qarishiche, bu xildiki “Kömürni gazgha aylandurush” jeryanida muhit buzulushtin bashqa su bayliqi ghayet zor derijide serp bolidiken. U bu heqte mundaq dédi: “Méningche, nurghun kishiler kömürni gazgha aylandurush qurulushi omumen muhitqa ziyanliq, dep qaraydu. Chünki bu jeryanda ghayet zor su serp qilinidu, shuningdek ghayet zor miqdarda karbon töt oksid qoyup bérilidu. Shunga omumen qilip éytqanda, bu rastinla muhitqa ziyanliq. Emma yéqinqi mezgillerdiki su menbesining tariyip kétishide shundaqla tarixtiki herqaysi basquchlarda bu halning körülüshide muhim bolghan birnechche seweb bar. Buning ichidiki bir amilni alsaq u del iqlim özgirishidur. Uzaq mezgil dawam qilghan bu hadisining hazir tézliship kétishide insanlarning herikiti muhim rol oynawatidu. Yéqinqi mezgillerde tarim wadisidiki su menbesini temin étiwatqan égiz tagh muzluqliri ötken herqandaq mezgildikidinmu téz sür'ette érip kétiwatidu. Shunga hazirche (shinjangda) muzluqlarning mushundaq téz sür'ette érishi tüpeylidin yenila xéli zor miqdarda su menbesi bar, dep éytalaymiz. Emma muzluqlarning érishi bek téz boluwatqanliqi üchün, érip ketken muzluqning demalliqqa eslige kélish pursiti mewjut emes. Shunga eger buninggha qarshi birer chare körülmey, muzluqlar mushu sür'ette érigili tursa belkim kelgüsi yüz yil ichide muzluqlar érip tügishi mumkin. Bu hazirqi eng muhim amillarning biri.”

Uyghurlar diyaridiki su menbesining tariyish sür'iti öz nöwitide Uyghurlar diyaridiki yene bir möjize bolghan “Kariz” yollirining su miqdarigha zor derijide tesir qiliwatqanliqi melum. Bu bolsa karizni asasliq su menbesi qilidighan rayonlarning ichimlik su we yéza igilik sughirish ishlirigha éghir passip aqiwetlerni élip kelmekte iken.

(Dawami bar)