Aratürk nahiyesining muhit, bayliq we su menbesi heqqide bir yéza bashliqi bilen söhbet

Tengritéghining sherqiy uchigha jaylashqan aratürk nahiyeside yéqinqi yillardin buyan ékologiyelik muhit we su menbesi jehette körünerlik chékinishning yüz bergenliki melum bolmaqta.

Bügün qumul wilayitining aratürk nahiyesige qarashliq tuxolo yézisining bashliqi radi'omiz ziyaritini qobul qilip, bu heqtiki bezi so'allirimizgha jawab berdi.

Aratürk nahiyesi qumul wilayitining shimaliy qismigha jaylashqan bir kichik nahiye. U tengritagh tizmiliri arqiliq jenubta qumul tüzlenglikidin ayrilip turidu. Shimaliy qismi mongghuliye xelq jumhuriyiti bilen chégralinidu. Aritürk nahiyesi Uyghurlarni asas qilghan qedimiy yurt bolup, 1931-yilidin 1951-yilighiche bolghan jeryanda köp qétim xitayning milliy zulumigha qarshi qoralliq qozghilanglar yüz bergen taghliq rayonlarning biridur.

Aritürk nahiyesidiki eng qedimiy yurtlarning biri bolghan tuxolo yézisining bashliqi yéqinqi yillardin buyan mezkur nahiyede, bolupmu tuxolo yézisida muhit, bayliq we su menbeliri jehetlerde yüz bergen jiddiy özgirishler heqqide toxtaldi.

Aritürk nahiyesi eslide yérim déhqanchiliq bilen yérim charwichiliqni asas qilghan chégra nahiye bolup, yerlik Uyghurlar özlirining uzun tarixtin buyan dawamlashturup kelgen ishlepchiqirish shekli bilen turmush usulini saqlap kelgen iken.

Halbuki, yéqinqi yillardin buyan “Gherbni échish”, “Gherbning bayliqlirini sherqqe yötkesh” dégendek sho'arlar astida mezkur nahiyening bayliq menbeliri shiddet bilen qézilghan. Buning bilen nahiyening eslidiki tebi'iy muhitida chékinish yüz bérip, eng aldi bilen su menbeside aziyish körülgen.

Ziyaritimiz jeryanida yéza bashliqi munularni bildürdi: “Tengri téghining sherqiy qismidiki qarliq taghdin éqip kélidighan éqin suda körünerlik aziyish boldi. Muhittimu bulghinish roshen körülmekte. Bizning nahiyemiz burundin déhqanchiliq hem yérim charwichiliqni asas qilghan bir taghliq rayon. Yéqinda aritürk nahiyesining nom yézisi tewesidin ghayet zor kömürlük bayqilip, sirttin kan qézish üchün zor türkümdiki téxnik xadimlar bilen ishchilar yötkep kélindi. Yerliktin bu kan'gha az sanda ishchi qobul qilghan bolsimu, lékin mutleq köp qismi ichki ölkilerdin élip kélindi. Qézilghan kömür zapisimu ichki ölkilerge toshulmaqta. Kanchiliqning tereqqiy qilishi nahiyemizning iqtisadigha zor yüksilish élip kelgen bolsimu, lékin shuning bilen birge muhit we suning bulghinishini keltürüp chiqardi. Nom yézisidin kömürlük bayqalghandin kéyin, yéza tewesidiki ghayet zor qedimiy toghraqliqning da'irisi hessilep tariyip ketti. Ilgiriki térilghu yerlerge éqip baridighan éqin sular barghanséri azaydi. Bu hal bizni jiddiy oylandurmaqta.”

U yene munularni tekitlidi: “Hazir nahiyemizde "déhqanlarni ketmendin, charwichilarni qamchidin qutuldurush" deydighan chaqiriq bar. Yuqirining bu heqtiki körsetmisige asasen biz hazir yerlik déhqan-charwichilarni ilgiriki en'eniwi igilik usulidin waz kechtürüp, kanchiliq rayonidiki yéngi ewlad ishchilargha aylandurushqa tirishmaqtimiz. Bu chaqiriqqa köpinche yashlar aktip inkas bildürmekte, emma chonglar yenila burunqi halitini saqlap qélishni oylaydu. Bu ishqa melum jeryan kétishi we asta qedemler bilen ishqa éshishi mumkin. Ishqilip, hemme nerse özgermekte…”

Tepsilatini awaz ulinishidin anglighaysiz.