Профессор ситәнлй туопис: чәклик болған су мәнбәси уйғур елиниң йәрлик хәлқигә 20йилдин 50 йилғичә йетиши мумкин

Мухбиримиз гүлчеһрә
2015.10.12
qeshqer-tumen-deryasi-bulghinish-1.jpg Күнсери азийип қурушқа башлиған вә еғир дәриҗидә булғанған түмән дәрясиниң қәшқәр шәһиридин өткән бөлики.
Qeshqer sheher tori

Хитайниң уйғур елидин тарқитидиған тәшвиқат мәнбәлириниң хәвиридин мәлум болушичә, хитай сиясий кеңәш муавин рәиси, хитай компартийиси мәркизи секритариятиниң секретари ду чиңлин башчилиқидики, хитай дөләт тәрәққият вә ислаһат комитети, су ишлири министирлиқи вә деһқанчилиқ министирлиқиниң әмәлдарлири қатнашқан бир тәкшүрүш гурупписи мәхсус уйғур елиниң җәнубий қисминиң су мәсилисини тәкшүрүш үчүн уйғур елиға кәлгән. 10-Өктәбир күни мәркәз тәкшүрүш гурупписи үрүмчидә мәхсус су мәсилиси бойичә аптоном район партком секретари җаң чүншән, аптоном район рәиси шөһрәт закир қатарлиқлар билән сөһбәт йиғини өткүзгәндә ду чиңлин сөз қилип, “җәнубий шинҗаңниң деһқанчилиқ сүйини теҗәш хизмитиниң иҗтимаий муқимлиқни қоғдашниң асаси” икәнликини тәкитлигән. Җаң чүншйән болса, болупму җәнубий уйғур елиниң йеза игиликидә су теҗәш хизмитини илгири сүридиғанлиқини билдүрүп “сучилиқ гүлләнсә, шинҗаң гүллиниду” дәп көрсәткән.

Уйғур ели явропа-асия чоң қуруқлуқиниң мәркизигә җайлашқан, һаваси қурғақ, су мәнбәси тағлардин еригән қар сулиридин һасил болған көл вә дәряларни асас қилған болғачқа, су байлиқи пәсилниң тәсиригә учрайду, шуңа бәзи җайларда су байлиқи йетишмәйду. Уйғур елиниң су байлиқи мәмликәт бойичә су байлиқиниң 3% ини игиләйду. Буниңдин башқа йәнә, санаәттики керәксиз су, шәһәр турмушидики паскина суниң чиқирилиши вә деһқанчилиқ дорилири, химийиви оғут ишлитиш миқдариниң үзлүксиз ешишиму, су мәнбәсиниң булғинишини еғирлаштурған. Нөвәттә бу әһвал йеза аһалисиниң саламәтлики үчүн бир чоң тәһдит болмақта.

Уйғур аптоном районлуқ су ишлири назарити торидин ашкарилинишичә, 2015-йиллиқ шинҗаңниң йеза, кәнт ичимлик су бихәтәрлики қурулуши вәзиписиниң йерими тамамланған. 2015-Йили районда йеза, кәнт ичимлик су бихәтәрлики қурулушидин 150 түрни йеңидин (давамлиқ) қуруш, 603 миң 400 деһқан-чарвичиниң вә 139 йеза, кәнт мәктәплиридики 52 миң 100 оқутқучи, оқуғучиниң ичимлик су бихәтәрлики мәсилисини һәл қилиш пиланланған.

Бу орун-2005 йили декабир уйғур елидики йеза нопусиниң 6 милйонға йеқин кишиниң пакиз су ичәлмәйдиғанлиқини ашкарилиған иди. Аптоном районлуқ сучилиқ назаритиниң дәсләпки мәлуматиға қариғанда, уйғур елидики йезиларниң аһалиси ичидиған сүйи җәһәттә һазир мундақ 3 мәсилигә дуч келиватқан икән. Биринчи, суниң булғиниш мәсилиси. Иккинчи, су арқилиқ кесәл юқуш вә йәрлик кесәл пәйда болуш. Үчинчи, суниң йетишмәслики вә пәсил характерлик су кәмчил болуш мәсилиси.

Буниңдин башқа йәнә, боз йәр ечиш, санаәттики керәксиз су, шәһәр турмушидики паскина суниң чиқирилиши вә деһқанчилиқ дорилири, химийиви оғут ишлитиш миқдариниң үзлүксиз ешишиму ичимлик су бихәтәрлики, йеза аһалисиниң саламәтлики үчүн бир чоң тәһдит болмақта. Йәнә келип, санаәт вә деһқанчилиқниң тәрәққияти бир қәдәр тез болуш қатарлиқ сәвәбләр түпәйлидин су байлиқиға болған еһтияҗ вә тәминләш оттурисидики зиддийәт күнсери кәскинләшмәктә.

Уйғур елидики һәтта хитай бойичиму әң чоң ички қуруқлуқ татлиқ су көли болған бағраш көлиниң қисмити уйғур елидики су мәсилисигә немиләр сәвәб болуватқанлиқини испатлап беридиған бир мисал болалайду. Бу йил январда аптоном районлуқ 12-нөвәтлик хәлқ қурултийиниң 2-йиғиниға қатнашқан байинғолин моңғул аптоном областиниң вәкиллири бағраш көлиниң екологийилик муһитини қоғдаш салмиқини ашуруп, бағраш көлиниң екологийә толуқлима механизм даирисини кеңәйтишни мураҗиәт қилди. Бағраш наһийилик муһит асраш идарисиниң башлиқи гав йөбин тәшвишләнгән һалда ‛‛илгири қайду-көнчи дәряси һавзисиниң юқири еқинидики он нәччә еқин бағраш көлигә қуюлатти, кейин азлап бәшкә чүшүп қалди, һазир қайду дәрясидин башқа еқинларниң һәммиси үзүлүп қалди‚‚ деди.

Байинғолин моңғул аптоном областиниң 2012-йилидики су ишлитиш миқдарила 5 милярд 701 милйон тонниға йетип, мөлчәрдикидин 1 милярд тоннидәк ешип кәткән.

Су орниниң үзлүксиз төвәнлишигә әгишип, көнчи дәрясида еқин үзүлүп қалса, төвән еқимдики 1 милйон 200 миңдин артуқ амминиң ишләпчиқириш, турмуши шундақла санаәткә ишлитилидиған су хәвпкә учрайду.

Буниңдин көрүвелишқа болидуки, инсанлар пайдилиналайдиған татлиқ су байлиқи наһайити чәклик, һәргиз пүтмәс-түгмәс байлиқ әмәс.

Мутәхәссисләр болса, әслидила кәмчил болған су байлиқини хитай һөкүмитиниң йәниму илгириләп ечиш яки ишлитишни тезләштүрүши уйғур елидики һаятлиқ мәнбәлирини қурутидиған хата бир сиясәт дәп агаһландурмақта.

Илгири өзиниң китаблирида хитайниң 1949-йилдин буянқи уйғур елидики боз йәр ечиши вә униң екологийилик муһит булғиниши һәмдә су мәнбәлиригә елип келиватқан тәһдитлири һәққидә көп қетим тәһлиллирини оттуриға қойған америка миами университетиниң җуғрапийә вә хәлқара тәтқиқат профессори станлей туопис зияритимизни қобул қилип “мениңчә, хитай һөкүмити нөвәттә җәнубий уйғур елиниң сүйини йәниму ечиштин көрә, чәклик болған су мәнбәсини қандақ қилип теҗәп ишлитиш вә су булғинишниң алдини елиш үчүн тәдбир елиши керәк” деди вә уйғур елиниң татлиқ су мәнбәсиниң йәрлик хәлқниң еһтияҗи үчүн аран йетиватқан бир шараитта, хитай көчмәнлирини көпләп бу районға йөткигәндә барлиқ йәр асти су байлиқини ачқан биләнму һазирқи су мәнбәси пәқәт йәрлик хәлқниң өзи үчүн ейтқандиму 20 йилдин 50 йилғичә йетиши мумкин, әгәр уйғур елида суни ишлитиш сүрити мушундақ кетивәрсә, бу җай һаятлиқ мәнбәси болған судин айрилиду. У чағда инсанлар бу райондин көчмәй амал йоқ, чүнки сусиз яшаш мумкин әмәс” дәп билдүрди.

Профессор ситәнлй туопис йәнә хитайниң “ғәрбни ечиш” һәрикити җәрянида елип барған қурулушлири вә нефит вә кан ишләпчиқиришиниң еһтияҗи вә көчмән аһалиләрниң су истемали шундақла йипәк йоли иқтисад бәлвеғи қурулуши қатарлиқлар қошулуп, уйғур елида суға болған еһтияҗни зор дәриҗидә ашуруватқанлиқини баян қилди вә хитайниң уйғур елида йәр асти су мәнбәлирини ечишни күчәйтишни “илмий тәдбир әмәс” дәп тәнқид қилди.
Профессор ситәнлй туопис ахирида, хитай һөкүмитини уйғур елидики су кризисини яхшилаш үчүн ечип пайдилинишқа чәк қоюш, суни исрап қилишниң, булғашниң алдини елиш, судин пайдилиниш үнүмини өстүрүш тәдбирлирини күчәйтиш керәкликини тәвсийә қилди.

Хитай нопуси пәвқуладдә көп, су байлиқи кәмчил дөләт. Су байлиқи кәмчил болуш хитайни еғир дәриҗидә қийнап кәлди. Сучилиқ министирлиқи су байлиқи мәһкимисиниң башлиқи сун шөтав илгири мәтбуатқа “җуңгониң киши бешиға тоғра келидиған су байлиқи интайин аз, биз бу җәһәттә бәк бичарә” дегән иди.

Бу йил мәркәзниң 1-номурлуқ һөҗҗитидә әң қаттиқ су байлиқини башқуруш шәкли тоғрисидики истратегийилик орунлаштурушни йолға қоюш оттуриға қоюлди.. Хитайниң арқа-арқидин уйғур елида зор йәр асти деңизи тепилғанлиқини хәвәр қилиши билән уйғурларда “хитай өзиниң су қәһәтчиликини уйғур елиниң су байлиқини ечишни күчәйтиш билән бирликтә, хитай нопусини уйғур елиға йөткәш арқилиқ һәл қилмақчи” дегән наразилиқлар мәйданға кәлгән бир пәйттә, йәнә даириләрниң “җәнубий шинҗаңниң деһқанчилиқ сүйини теҗәш хизмити иҗтимаий муқимлиқни қоғдашниң асаси”дәп тәкитлиши уйғур зиялийлирида тәкрар мулаһизә қозғимақта.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.