Su mesilisi ottura asiya weziyitini jiddiyleshtürüwétishi mumkin

Su mesilisi ottura asiyadiki eng muhim mesililerning biri süpitide kelgüside bu rayondiki döletlerning munasiwetliride jiddiylik peyda qilishi mumkinliki közetküchilerning da'imliq diqqitide bolmaqta.
Muxbirimiz ümidwar
2012.11.07
sir-deryasi-syr-deryasi-305.jpg Ottura asiyadiki eng chong sir deryasi.
wikipedia.org

Qirghizistanning su éléktr istansilirini qurushqa rusiyining meblegh sélishi bilen ottura asiyaning su kürishi yene yéngi bir basquchqa kirdi. Ottura asiyadiki iqtisadiy eng ajiz qirghizistan ottura asiya jümlidin pütün musteqil döletler hemdostluqidiki su menbesi eng bay üch memliketning biri hésablinidu. Bishkek özining bu ewzellikidin aktip paydilanmaqta.

Özbék we qazaqlarni bi'aram qilghan qirghiz-rus su kélishimi

Ottura asiyadiki eng chong sir deryasining menbeliri del qirghizistan tewelikidin bashlinidu. Buningdin bir ay ilgiri rusiye prézidénti wladimir putin ottura asiyadiki ikki su menbesi hésablinidighan qirghizistan bilen tajikistanni ziyaret qilip, bu döletlerdiki rusiye herbiy bazisini yene 30 yil uzartish heqqide kélishim hasil qildi. Bolupmu, wladimir putin qirghizistan prézidénti almasbék atanbayéf bilen rusiye herbiy bazisidin bashqa yene qirghizistanning “Qemberata-1 su éléktr istansisi” ni qurushqa pütüshüp, qirghizistan su éléktr istansiliri qurulushi üchün ikki milyard dollar meblegh salidighanliqini jakarlidi.

Rusiyining qirghizistanning su éléktr istansiliri qurulushigha zor miqdarda meblegh sélishi özbékistan, qazaqistan, türkmenistan qatarliq döletlerde naraziliq we endishe inkaslirini peyda qilghandin kéyin, rusiye hem qirghizistan hökümiti qazaqistan we özbékistanni mezkur qurulushqa qatnishishqa dewet qildi.

Perghane uchur torining xewer qilishiche, 30-öktebir küni moskwada rusiye we qirghizistanning sahibxaniliqi astida “Qemberata-1 su éléktr istansisi” qurulushini muhakime qilish yighini échilip, buninggha qazaqistan bilen özbékistan teklip qilin'ghan bolsimu, emma qazaqistan mezkur qurulushqa qatnishish raziliqi bildürüp, sana'et we yéngi téxnika ministirliqining mu'awin ministiri d.Jaksaliyéfni yighin'gha ewetti. Biraq, özbékistan yighin'gha qatnishishni ret qildi.

Bu yighin mezkur qurulushning téxnika pilani we iqtisadiy chiqimliri hem bashqa munasiwetlik mesililirini muhakime qilghandin kéyin, yighinda otturigha qoyulghan layihini özbékistan terepning körüp chiqishi üchün ewetishni qarar qildi.

Rusiyining qirghizistanning su éléktr énérgiyisi sahesige meblegh sélish pilani qazaqistan, özbékistan we türkmenistan qatarliq döletlerning rehberlirining jiddiy inkasini qozghighan idi. Rusiyining ottura asiyaning eng chong deryalirining bashlinish nuqtisi hésablan'ghan qirghizistanning tengri taghliridiki yuqiri narin deryasi qatarliq deryalarda tughan sélip, hydro'éléktir istansiliri qurush arqiliq, özbékistan, qazaqistan we türkmenistanlarning su menbelirini qamal qilishi bu dölet erbablirini rusiye peqet siyasiy we jughrapiyiwi siyasiy meqset üchün shundaq qedem bésiwatidu dégen endishige keltürgen idi.

Qirghizistan analizchisi azamat témirqulofning qarishiche, rusiyining qirghizistan su menbeliri we éléktr énérgiyisige zor miqdarda meblegh sélishi pütünley jughrapiyiwi siyasiy meqsettin chiqish qilin'ghan bolup, özbékistan kolléktip bixeterlik kélishimi teshkilatidin chiqip ketkendin kéyin, buningdin bi'aram bolghan rusiye merkiziy asiyaning su menbelirige ige bolushni qarar qilghan.

“Rusiyining menpe'iti merkiziy asiyaning su menbelirige ige bolush arqiliq özining köpligen jughrapiyiwi siyasiy mesililer heqqidiki shertlirini bashqilargha körsitip bérishtur. Shu chaghdila bu, qirghizistan, özbékistan we qazaqistan'gha biwasite tesir körsiteleydu”, dep yazidu témirqulof.

Bishkek-moskwa su kélishimi urushqa seweb bolushi mumkinmu?

Melum bolushiche, rusiyining qirghizistanda we tajikistanda su éléktr istansisi qurushigha eng qarshi chiqquchi dölet özbékistandur. Chünki, mundaq bolghanda özbékistan su menbeliri qamal qilinip, uning deryaliri qurushi, paxtizarliri weyran bolushi, néfitlik we tebi'iy gazliqlirimu susiz qélishi mumkin. Su tashkent üchün eng qimmetlik.

Perghane uchur torida élan qilin'ghan rus analizchisi kashinskiyning maqaliside körsitilishiche, moskwa bilen bishkek arisidiki bu kélishimge nisbeten islam kerimof jiddiy inkas qayturup, “Mundaq zor kölemdiki hydro'éléktir istansiliri qurulushliri merkiziy asiyadiki weziyetni hetta herbiy toqunush kélip chiqish derijisigiche jiddiyleshtürüwétidu”, dep agahlandurghan.

Özbék prézidénti bishkek bilen moskwaning su kélishimidin kéyin, ashkara halda bu “Ottura asiyada urushni keltürüp chiqirishi mumkin” dep jakarlighan idi.

“Gérmaniye dolqunliri” da aléksandir tokmakof isimlik analizchining élan qilghan bu heqtiki maqaliside neqil keltürülüshiche, qirghiz analizchisi azamat témirqulofning qarishiche, qirghizistan-rusiye éléktr istansisi qurulush shertnamisi qirghizistan bilen özbékistanning munasiwetlirini éghir derijide buzidu. Emma, bishkek rusiyidin ibaret qudretlik ittipaqchigha érishidu.

Bishkek moskwagha tayinip, öz tesir küchini ashurmaqchi

Merkiziy asiyadiki özbékistan, qirghizistan, tajikistan, qazaqistan qatarliq döletlerning türlük menpe'etliri bir-biri bilen zich birleshken bolup, qirghizistan tebi'iy gazgha mohtaj, qirghizistanning pütün tebi'iy gazliri özbékistandin kélidu. Qirghizistan özbékistandin kirgüzüwatqan gaz bahasining qimmetliki we özining ajiz iqtisadiy tüpeylidin da'im özbékistan'gha gaz pulini töliyelmey, qiyin ehwalda qélish mesilisige duch kelgen. Tashkent bishkekke da'im gaz arqiliq bésim qilidu. Mana emdi bishkek rusiye bilen birliship, su menbelirini qisish arqiliq tashkentke bésim peyda qilish imkaniyitige ige bolidu.

Azamat témirqulof qirghizistanning özi tenha halda su menbeliridin paydilinalaydighanliqi, shunga rusiye bilen shériklishish yolini talliwalghanliqini otturigha qoydi.

“Gérmaniye dolqunliri” da neqil qilinishiche, qirghizistanning sabiq tashqi ishlar ministiri alibék jékshénqulof bishkek özbékistan bilen bolghan munasiwitini buzuwélishtin qorqmasliqi lazim dep eskertish bilen “Biz rusiye bilen birlishish arqiliqla qazaqistan we özbékistan bilen teng barawer orunda turup sözlisheleymiz” deydu.

Moskwagha tayinish arqiliq qerzdin qutulush

Qirghizistan rusiye bilen birlikte su éléktr istansisi qurushqa hemde rusiye herbiy bazisining turush waqtini uzartishqa razi bolghandin kéyin, moskwa qirghizistanning 189 milyon dollar qerzini pat arida kechürüm qiliwétishke, qalghan 300 milyon dollar qerzni 10 yil ichide qedemmu-qedem kechürüwétishke maqul bolghan.

2005-Yilidiki enjan weqesidin kéyin gherbtin yiraqliship, moskwa we béyjingning ittipaqchisigha aylan'ghan tashkentning yéqinqi waqitlardin buyan qaytidin moskwadin yiraqliship, amérika qatarliq gherb döletliri bilen bolghan munasiwetlirini illitiwatqanliqi melum.

Tashkent shangxey hemkarliq teshkilatining bu yilqi herbiy manéwirigha qatnashmidi, arqidinla rusiye hamiyliqidiki kolléktip bixeterlik kélishimi teshkilatidin chiqip ketken idi. Analizchilarning qarishiche, buningdin bi'aram bolghan rusiye, özbékistan bilen türlük ziddiyetliri mewjut we su menbesige ige qirghizistan bilen tajikistandiki herbiy bazisini kücheytish hem herbiy bazilarning turush waqtini uzartish shuningdek yene bu döletlerning su menbelirige meblegh sélip, suni kontrol qilish arqiliq tashkentke, hetta astanagha bésim qilish taktikisi qollandi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.