“Xitay chüshi” ge yem boluwatqan tarim bostanliqliri (2)

Muxbirimiz eziz
2017.12.28
qeshqer-tumen-deryasi-bulghinish-1.jpg Künséri aziyip qurushqa bashlighan we éghir derijide bulghan'ghan tümen deryasining qeshqer shehiridin ötken böliki.
Qeshqer sheher tori

Xitayning eng chong énérgiye bazisi boluwatqan Uyghur diyarining nöwette éghir muhit krizisige duch kéliwatqanliqi her sahe kishilirining diqqitini qozghap kelmekte. Buningdiki eng jiddiy ehwal-pütkül rayondiki hayatliq mewjutluqi üchün achquchluq amil bolghan su menbesining qurup kétishi we bulghinishidur. Xitayning Uyghur diyaridiki keng kölemlik énérgiye qézish qurulushliri bu yüzlinishni birdinla tézlitiwetken eng muhim seweblerning biri, dep qaralmaqta.

Xitay re'isi shi jinping 2012-yilidin buyan tekitlep kéliwatqan hemde tézla xitaydiki axbarat organliri hem her derijilik hökümet organlirining da'imliq atalghuliridin bolup qalghan “Xitay chüshi” sho'arining négizi xitayni qudret tapquzush hemde xitay millitining dunyawi ornini yükseldürüsh, dep qarilidu. Yéza igilik döliti bolghan xitayning ötken on-yigirme yil mabeynide tedrijiy halda xitaydiki erzan emgek küchi bayliqi seweblik “Dunyaning zawuti” gha aylinishi del bu “Xitay chüshi” ni barghanséri ré'alliqqa yéqinlashturuwatqanliqi melum. Halbuki bu “Dunyaning zawuti” herqachan jiddiy éhtiyajliq boluwatqan énérgiye menbesi qamdash üchün Uyghurlar diyari izchil türde xitay dölitining “Döletlik énérgiye ambiri” bolup kelmekte.

“Xitay chüshi” bilen chemberchas baghlan'ghan énérgiye qézish qurulushi ötken on-yigirme yil ichide Uyghur diyaridiki su menbesige biwasite tesir körsitip kelmekte. Xitay mutexessislirining we hökümet tarmaqlirining Uyghur diyaridiki énérgiye bayliqi heqqide élan qilghan resmiy menbelerde éytilishiche, Uyghur diyarida xitay hökümitining “Xitay chüshi” ning dawam étishi üchün hel qilghuch ehmiyetke ige néfit, kömür we tebi'iy gaz qatarliq üch xil tebi'iy bayliq mewjut. “Yéngilanmas bayliq” dep atilidighan bu üch chong bayliqning zapas miqdari xitay boyiche birinchi orunda turidu, emma bu bayliqlarning qézilishi birdek ghayet zor miqdardiki yer asti süyini tartip chiqirip bayliq qézishqa serp qilishni telep qilidu. Mana bu bolsa Uyghurlar diyarining su menbesige biwasite tehdit élip kéliwatqan amillarning biridur.

Amérikidiki muhitshunaslardin élis faraday xanim bu heqte mundaq deydu: “Normalda hemmila jayning yer astida özige chushluq su miqdari bolidu, yene kélip bu miqdardiki xorighan bölek hemishe yamghur, muzluqlarning érishi qatarliq amillarning tesiride öz özini toldurup kételeydu. Emma melum bir jaydin biraqla zor miqdarda su tartip chiqirilsa hemde bu tartip chiqirilghan su miqdarining toldurulushigha yéterlik waqit bérilmise u chaghda ashu jaydiki yer asti süyining orni tézdin töwenlep kétidu, uning qisqa waqit ichide öz-özini toluqlap kétishimu mumkin bolmaydu. Bundaq töwenlep ketken su yüzining shu jaydiki muhitning ékologiyilik sistémisida ijabiy rol oynash iqtidarimu bolmaydu. Démek bundaq ghayet zor miqdarda yer astidin su tartip chiqirish ékologiyilik sistémini éghir derijide weyran qilidu. Emma hazir shinjangdiki nurghunlighan sana'et tarmaqliri del mushundaq usulni qolliniwatidu, yene kélip bu sana'et tarmaqliri birdek zor miqdarda su istémali arqiliqla mewjut bolup turalaydu. Buning bilen eslidinla ritimliq dawam étiwatqan su sistémisi, sughirish sistémisi, jümlidin turpandiki qedimiy kariz sistémiliri weyran bolup kétiwatidu. Qisqisi, hazir shinjangdiki su miqdarigha bolghan telep heddidin ziyade sür'ette ashmaqta, bolupmu ‛gherbni keng kölemde échish‚ sewebidin bu ehwal kishini chöchütküdek derijide boluwatidu.” 

Uning qarishiche, Uyghurlar diyaridiki néfit qézish, kömürni gazgha aylandurush dégenler sana'ettiki su eng köp telep qilinidighan tarmaqlar bolup, Uyghurlar diyaridek su bayliqi tolimu cheklik rayonlar üchün uning paydisidin ziyini köp bolidiken. Buning jem'iyettiki herqaysi sahelerge körsitidighan ijtima'iy tesirinimu diqqettin saqit qilishqa bolmaydiken.

U bu heqte mundaq dédi: “Méningche, makroluq nuqtidin közetkende shinjangdiki su bayliqi istémalini sana'et, yéza igilik we shexsiylerning istémali dep üch türge bölüshke bolidu. Yéqindin buyan néfit we tebi'iy gaz qézish qurulushining éship bérishi, hül mu'essese qurulushining kéngiyishi qatarliq sewebler tüpeylidin sana'et istémaligha kétiwatqan suning miqdari bek köp boluwatidu. Buning bilen köpligen ijtima'iy guruppilar, mesilen, shu jaylardiki Uyghurlar we (bingtu'enlerdiki) namrat xitaylar buning tesirige uchrawatidu. Chünki bu jaylardiki su bayliqining köp qismi sana'et sahesige kétiwatqan bolghachqa ularning buningdiki nésiwisi qoldin kétiwatidu. Buning bilen jem'iyette naraziliq peyda bolmaqta. Shunga néfit we tebi'iy gaz qézish gerche téz sür'ette iqtisadiy yüksilishni ishqa ashuridighan charilardin bolsimu, bu jaylarda yenila buningdinmu yaxshiraq usullar arqiliq iqtisadni tereqqiy qilduridighan méxanizm yaki sistémini berpa qilip chiqish bekmu zörür.” 

Uyghur diyaridiki su menbesining tariyip kétishi bilen sélishturghanda tetür nisbette éship bériwatqan ehwallar qatarida nopusning köpiyishi amérikidiki jughrapiye mutexessisliridin doktor peyzulla zeydin uzundin buyan diqqet qilip kéliwatqan mesilerning biri. Uning qarishiche, xeritide chong körün'gen bilen insan yashashqa bolidighan qismi tolimu cheklik bolghan Uyghurlar diyari emeliyette dunyadiki eng qurghaq rayonlarning biri hésablinidu. Shunga bu jaydiki nopusning téz sür'ette éshishi emeliyette su bayliqi yétishmeslik sewebidin kélip chiqidighan bir zor qalaymiqanchiliqqa pilta bolup qélishi éhtimalgha bekmu yéqin. 

Uning qarishiche, su menbesining téz sür'ette tariyishi alliqachan tarim boyliridiki bir qisim jaylarda roshen bolghan selbiy özgirishlerni royapqa chiqirip bolghan bolup, nawada bu hal mushu yosunda dawam qilsa bundaq aqiwetning bashqa jaylardimu barliqqa kélishi tebi'iy iken.

Peyzullaning qarishiche, ijtima'iy we tebi'iy sewebler tüpeylidin Uyghurlar diyaridiki su bayliqi dawamliq tariyip barsa ötmüshte körülgendek mewjut sheherlerning qum astida qélishi, shuningdek hazirqi sheherlerning insanlarning xatirisidin ghayib bolushi pütünley mumkin iken.

Melum bolushiche, Uyghurlar diyaridiki su bayliqining tariyishi alliqachan xitay hökümitining diqqitini tartqan bolup, yéqinda xitay hökümitining tibet égizlikidin bashlinidighan brahmaputra (yarluzangbu) deryasining süyini tarim oymanliqigha bashlashtek zor qurulushni muzakire qiliwatqanliqi heqqide xewerler tarqaldi. Gerche xitay hökümiti bu xewerni inkar qilghan bolsimu, Uyghurlar diyarida su qurulushi mesilisining ichkiridin nopus yötkesh we tebi'iy bayliqlarni qézish bilen chemberchas baghlinip mangidighanliqi analizchilarning bayanliridin yer élip kelmekte.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.