Uyghur diyaridiki tupraq we yémeklikning éghir derijide bulghinishi diqqet qozghimaqta

Asiyadiki eng qurghaq rayonlarning biri bolghan Uyghur diyarida su we tupraqning éghir derijide bulghinishi shundaqla yémeklik terkibidiki zeherlik maddilarning künsayin artip bérishi diqqet qozghawatqan bir mesile süpitide otturigha chiqmaqta.

Yerlik ahalilerning bu heqtiki türlük inkasliridin bashqa yene hökümet organliri bilen yerlik saqchixanilar teminligen bir qisim ehwallarmu Uyghur diyarida tupraqning bulghinishi bilen yémeklik bixeterlikidiki éghir krizisni ashkara qilmaqta.

Toqsun nahiyesining ilanliq yéziliq saqchixanisidin igiligen bir qisim melumatlar Uyghur diyaridiki tupraqning yillardin buyan éghir derijide bulghan'ghanliqini körsitip berdi.

Ilanliq yéziliq saqchixanining mes'ul xadimi özining shu yurtta ösüp chong bolghan yerlik kishi ikenlikini, shunga bu yerdiki su, tupraq we térilghu yerlerning ehwali heqqide birqeder toluq melumati barliqini bildürdi.

U ilgiriki yillarda toqsun déhqanlirining yerdin nep alalmighachqa qoy-kalilarning qighliridin teyyarlan'ghan tebi'iy oghutni turpan'gha élip bérip, xitay köktatchilargha satqanliqini, özliri tériydighan yerlirige bolsa ximiyiwi oghut ishlitip kelgenlikini ashkarilidi.

U yene, “Yéqinqi yillardin buyan yerlik Uyghur déhqanlar ximiyiwi oghut bilen déhqanchiliq dorilirining yerni bulghap, yémekliklerni zeherleydighanliqini asta-asta chüshinip yetti. Emma tebi'iy oghut ishlitip östürgen méwe-shéwe, köktat we danliq zira'etlerning bazardiki sétilish bahasida héchqandaq perq bolmighachqa, ximiyiwi oghutqa tayinish yenila keng kölemde dawamlashmaqta” dédi.

Axirida u, bir qisim imkaniyiti bar shexsler bilen idarilerning tebi'iy oghut sétiwélip öz aldigha köktat östürüp yewatqanliqini, ilanliq saqchixanisiningmu öz köktatliqi bar bolup, yaz boyi bazardin köktat sétiwalmaydighanliqini bildürdi.

Uyghur diyaridiki muhit bulghinishi we rak késelliki heqqide uzun mezgil izdinish élip barghan, en'gliyede olturushluq Uyghur pa'aliyetchiliridin doxtur eniwer toxti bu heqte inkas qayturup mundaq dédi: “Xitayda ‛medeniyet inqilabi‚ din kéyin, bolupmu yéqinqi yillarda insaniy exlaqning buzulushi eng chong ijtima'iy krizis bolup qaldi. Payda we menpe'et üchün saxta yémeklik ishlepchiqirish, hetta süt parashoklirigha zeherlik maddilarni qoshush, ximiyiwi maddilar we zeherlik dorilar bilen östürgen zira'etlerni özi yémey bashqilargha sétish qilmishliri yildin-yilgha éghirlashti. Xitaydiki bu xil saxta yémeklikler, ximiyiwi mehsulatlar we zeher terkibi yuqiri bolghan déhqanchiliq doriliri kéyinki yillarda Uyghur éligimu kirip keldi. Sherqiy türkistandiki Uyghur qatarliq yerlik musulman xelqler ilgiridin yémeklikning pakizliqi we saghlamliqigha alahide köngül bölüp kelgen. Mundaqche éytqanda, diniy eqide we milliy exlaq jehettin yémeklikke hergizmu chaqchaq qilmaydu. Éniqraq qilip éytqanda, exlaq yoqalghan bir jem'iyette saxta yémeklik yasash yaki tupraqqa bolghan buzghunchiliq hergizmu tügimeydu.”

Doxtur eniwer toxti axirida Uyghur diyaridiki tupraq we yémekliklerning bulghinishidin bashqa, su mesilisining kelgüsidiki 10 yil ichide pütkül ottura asiyada eng chong krizisqa aylinidighanliqini, hetta döletler ara su menbesini talishish urushining muqerrer yüz bérish éhtimali barliqini tekitlidi.